Tôi còn nhớ một thoáng chuyện trò với người thân lớn tuổi cách đây nhiều năm. Ông đã dành cả đời làm giao dịch viên ngân hàng, một công việc kéo dài hàng thập kỷ. Ông như một phần bất biến của tòa nhà cổ kính với những cột đá cẩm thạch, một sự hiện diện vững chãi, đáng tin cậy giữa dòng người tấp nập giao dịch. Giờ đây, tôi đôi khi tự hỏi ông sẽ nghĩ gì về thế giới này – một thế giới mà khái niệm “giao dịch viên ngân hàng” dường như đã trở nên lỗi thời, giống như thợ rèn hay thợ đóng thùng gỗ. Suy nghĩ ấy mang đến một nỗi băn khoăn quen thuộc, phải không? Một câu hỏi cứ lởn vởn trong không khí, đặc biệt là với những người trong chúng ta đang chèo lái giữa dòng xoáy của cuộc sống chuyên nghiệp hiện đại: Chính xác thì, làm thế nào để chúng ta “chống lại thời gian”, không bị thế giới đào thải?

Đây không đơn thuần là câu hỏi về việc *nên học gì* hay *chọn công việc nào*, như thể ta có thể dễ dàng chọn một tương lai an toàn từ một thực đơn có sẵn. Không, điều tôi tin là câu hỏi sâu sắc hơn nằm ở chỗ chúng ta phải hiểu rõ những chuyển dịch mang tính kiến tạo đang diễn ra dưới nền kinh tế toàn cầu, những lực lượng vĩ đại, gần như mang tính địa chất, đang định hình lại bức tranh hoạt động của con người. Khi nhìn kỹ, một vài xu hướng hiện ra, như những đường nét của lục địa mới trên một tấm bản đồ cũ.

Đầu tiên, và có lẽ rõ ràng nhất, là bước tiến không ngừng nghỉ của công nghệ. Chúng ta đã quen với những đổi mới của nó, nhưng làn sóng hiện tại, đặc biệt là trong trí tuệ nhân tạo (AI), robot và các công cụ kỹ thuật số, không chỉ là sự gia tăng dần dần; nó mang tính chuyển đổi, vừa là động lực mạnh mẽ tạo ra những vai trò mới, vừa là tác nhân thay thế lạnh lùng những vai công việc cũ. Cứ mỗi cơ hội mới mà nó mở ra – chẳng hạn trong phân tích dữ liệu hay thiết kế thuật toán – nó cũng nhẹ nhàng, hoặc không mấy nhẹ nhàng, đẩy sang một bên những công việc từng đòi hỏi sự can thiệp của con người.

Kế đến, là những dòng chảy địa chính trị, đặc biệt là sự thay đổi trong liên minh và những căng thẳng giữa các cường quốc. Đây không chỉ là vấn đề của các nhà ngoại giao hay nguyên thủ quốc gia; chúng lan tỏa qua các chuỗi cung ứng, trung tâm sản xuất và hiệp định thương mại, buộc các doanh nghiệp phải xem xét lại nền tảng của mình và tạo ra những yêu cầu mới về khả năng thích ứng trong một thị trường quốc tế ngày càng phức tạp. Điều này gợi cho tôi nhớ đến những tấm bản đồ cũ, nơi ranh giới lãnh thổ luôn biến động, tự vẽ lại mình sau mỗi tuyên bố mới.

Và tất nhiên, không thể không nhắc đến những con số của cuộc đời chúng ta: nhân khẩu học. Dân số già hóa ở một số khu vực đang tạo ra nhu cầu chưa từng có đối với các dịch vụ chăm sóc sức khỏe, trong khi lực lượng lao động trẻ, đang bùng nổ ở những nơi khác, lại khao khát giáo dục, khao khát những công cụ có thể mở khóa tiềm năng của họ. Chẳng hạn, Hàn Quốc mang đến một cái nhìn sâu sắc về tương lai này, với dân số già hóa nhanh chóng đang dấy lên những suy đoán thầm lặng về việc ai, hay cái gì, sẽ đáp ứng nhu cầu của họ trong những thập kỷ tới.

Hai yếu tố cuối cùng, cũng không kém phần quan trọng, là những thách thức kinh tế chúng ta phải đối mặt – chi phí sinh hoạt tăng, tăng trưởng chậm hơn – đòi hỏi một sự tập trung mới vào việc học hỏi liên tục và giải quyết vấn đề sáng tạo, cùng với yêu cầu tất yếu của quá trình chuyển đổi xanh. Các sáng kiến về biến đổi khí hậu không chỉ là về chính sách; chúng là về một cuộc cách mạng công nghiệp hoàn toàn mới, tạo ra nhu cầu về các vai trò trong năng lượng tái tạo, kỹ thuật môi trường và bền vững mà một thế hệ trước không thể tưởng tượng được.

Nếu nhìn vào những con số – và ở đây tôi xin dẫn chứng từ Diễn đàn Kinh tế Thế giới, một “nhà tiên tri” của thời đại dữ liệu – bức tranh tương lai có phần ít ảm đạm hơn chúng ta lo sợ, dù chắc chắn không phải không có những biến động. Trong khi một báo cáo trước đó dự đoán mất đi một lượng lớn việc làm ròng, thì triển vọng mới nhất, dù vẫn dự kiến sự dịch chuyển đáng kể (khoảng chín mươi hai triệu vai trò), cũng dự báo việc tạo ra một trăm bảy mươi triệu vai trò mới vào năm 2030, đặc biệt là trong công nghệ, chăm sóc sức khỏe và năng lượng xanh.

Vậy điều này có ý nghĩa gì trong thực tế? Nó có nghĩa là những công việc đơn giản, lặp đi lặp lại của nhân viên bưu điện, sự nhập liệu cẩn thận của nhân viên nhập liệu, sự hiện diện quen thuộc của giao dịch viên ngân hàng, sự hiệu quả nhanh nhẹn của nhân viên thu ngân, hay sự hỗ trợ thầm lặng của trợ lý hành chính – những vai trò này, thường là nền tảng của nền kinh tế hiện đại, đang dần nhường chỗ cho hệ thống phân loại tự động, công cụ AI, ngân hàng trực tuyến, máy tự thanh toán và ứng dụng lên lịch thông minh. Tuy nhiên, chúng không biến mất vào hư không. Đây mới là điểm thú vị, và có lẽ, mang lại một chút hy vọng.

Hãy xem xét những vai trò đang lên ngôi: Chuyên gia dữ liệu lớn (Big Data Specialists), người lặn sâu vào đại dương thông tin để tìm kiếm ý nghĩa; Kỹ sư FinTech, người đang xây dựng lại kiến trúc tiền tệ; Chuyên gia AI và Học máy (AI and Machine Learning Specialists), người đang tạo ra các thuật toán vận hành thế giới của chúng ta; Nhà phát triển phần mềm và ứng dụng (Software and Application Developers), người tiếp tục tạo ra các không gian kỹ thuật số chúng ta đang sống; và Chuyên gia quản lý an ninh (Security Management Specialists), người bảo vệ dữ liệu ngày càng dễ bị tổn thương của chúng ta. Bạn có thấy không? Những công việc biến mất thường có sự tương quan đáng kinh ngạc với những công việc mới nổi. Nhân viên nhập liệu nhường chỗ cho nhà khoa học dữ liệu; giao dịch viên ngân hàng, giờ là kỹ sư FinTech. Đây ít hơn là sự hủy diệt, mà là một sự biến đổi, một cuộc chuyển hóa công việc từ hình thức lao động này sang hình thức khác.

Mối liên hệ sâu sắc, gần như mang tính thi vị này – công việc cũ định hình công việc mới – cho thấy nhiệm vụ của chúng ta không phải là trốn chạy làn sóng thay đổi, mà là học cách lướt trên đó. Tôi thường nghe mọi người hỏi: “Nếu AI đang chiếm lĩnh, liệu tôi có nên học code nữa không? Có quá muộn rồi không?” Và tôi muốn nói, một cách dứt khoát: “Không!” Học code không phải để trở thành kỹ sư phần mềm; đó là để có một khả năng đọc viết nền tảng, giống như việc hiểu toán cơ bản. Bạn không cần phải là một nhà toán học để cân bằng sổ sách, và chẳng bao lâu nữa, bạn sẽ không cần phải là một kỹ sư để nói được ngôn ngữ cơ bản của máy móc.

Tương lai, vì vậy, không chỉ mang tính kỹ thuật. Có lẽ nghịch lý thay, nó mang tính nhân văn sâu sắc. Nó đòi hỏi những gì chúng ta có thể gọi là kỹ năng lấy con người làm trung tâm: tư duy sáng tạo, khả năng lãnh đạo tinh tế, năng lực đồng cảm và giải quyết vấn đề phức tạp. Đó là sự kết hợp giữa sự thông thạo kỹ thuật số với chuyên môn trong các lĩnh vực đang bùng nổ như năng lượng tái tạo, quản lý môi trường, hoặc sự chăm sóc cá nhân sâu sắc cần thiết trong ngành y tế.

Diễn đàn Kinh tế Thế giới dự đoán rằng đến năm 2030, 59% người lao động sẽ cần được đào tạo lại đáng kể. Đây không phải là gánh nặng; đây là một lời mời. Nếu bạn là một nhân viên nhập liệu, lựa chọn không phải là giữa việc trở nên lỗi thời hay trở thành một kỹ sư AI. Thay vào đó, đó là về việc đón nhận chính công nghệ đang tìm cách thay thế những công việc lặp đi lặp lại của bạn, và biến mình thành người được săn đón nhất trong lĩnh vực của mình, một người hiểu dữ liệu ở cấp độ sâu sắc, phân tích hơn, một người có thể nhìn ra các mô hình và đưa ra những hiểu biết mà không thuật toán nào, dù tinh vi đến đâu, có thể sao chép được. Câu hỏi thực sự, vậy thì, không phải về sự an toàn, mà là về sự linh hoạt. Đó là về việc chúng ta có thể chuyển mình một cách duyên dáng đến mức nào, không chỉ cho công việc tiếp theo, mà cho dự án liên tục, đầy phấn khích, và thường gây bối rối, của việc là con người trong một thế giới không ngừng thay đổi.