Viết lại từ Video “MIT Economist on Finance, AI, and Human Behavior”

Hồi tôi còn bé tí, hay cả lúc lớn lên một chút, tôi cứ nghĩ tiền bạc là thứ gì đó khô khan lắm. Nó toàn là những con số nhảy nhót trên giấy, những phép tính dài dằng dặc, và đủ thứ thuật ngữ nghe là muốn… buồn ngủ. Cứ nghĩ, chắc phải là người siêu giỏi toán, đầu óc nhanh nhạy lắm mới hiểu được. Nhưng rồi, có những ngày, tôi bắt gặp những câu chuyện, những suy tư rất khác. Như câu chuyện của Giáo sư Andrew Lo chẳng hạn.

Ông ấy bảo, tài chính không phải là một môn học cao siêu gì đâu, nó là một ngôn ngữ. Một thứ tiếng mà ai trong chúng ta, dù là nội trợ, anh công nhân, hay một nhà khoa học miệt mài trong phòng thí nghiệm, cũng đều cần phải biết. Nghe lạ lẫm phết đấy, nhưng nghĩ kĩ lại, đúng là vậy thật. Cứ như tiếng mẹ đẻ, tự nhiên mà ta dùng để sống, để loay hoay với những ước mơ nhỏ bé của mình vậy.

Có lẽ là, những khái niệm tưởng chừng phức tạp như “đánh đổi”, “phân bổ nguồn lực”, hay “chuyển tiền qua thời gian” (tiết kiệm hay vay mượn), thật ra lại gần gũi với ta hơn mình tưởng. Nó giống như việc mình cân đo đong đếm xem hôm nay ăn món gì, mai dành dụm được bao nhiêu để mua cái áo ưng ý, hay nghĩ xa hơn một chút về những ngày già cỗi sau này. Tất cả chỉ là cách mình xoay sở, để cuộc đời mình bớt đi chút lo toan, và thêm chút bình yên thôi.

***

Giáo sư Lo, ông ấy còn nói về Trí tuệ nhân tạo (AI) nữa. Mọi người cứ hỏi, liệu AI có thể thay mình lo hết chuyện tiền nong, đặc biệt là hưu trí không? Ông ấy lắc đầu, bảo “chưa đâu”. Đúng là AI bây giờ thông minh dã man, có thể trả lời đủ thứ câu hỏi, tìm kiếm thông tin nhanh như chớp. Nhưng những quyết định quan trọng của đời mình, nhất là chuyện tiêu tiền khi về già, thì cần một cái gì đó sâu hơn thế nhiều. Cần sự thấu hiểu, cần cả cái gọi là “nghĩa vụ tín thác” – tức là phải đặt lợi ích của mình lên trên hết. AI có làm được điều đó trọn vẹn chưa? Có lẽ là chưa.

Nhưng không hiểu sao, tôi lại thấy rất an lòng khi ông ấy khuyên mình cứ dùng AI để học hỏi, để “nghịch” với những kịch bản “nếu thì sao”. Cứ hỏi nó đủ thứ về hưu trí, về bảo hiểm, về đầu tư. Coi nó như một người bạn để mình tham khảo, để mở mang đầu óc. Còn quyết định cuối cùng, vẫn là của mình. Giống như hồi nhỏ, mình tập đi xe đạp vậy. Có người lớn giữ đằng sau, nhưng rồi cũng phải tự mình đạp, tự mình giữ thăng bằng thôi.

Và ông ấy còn trăn trở về những điều lớn lao hơn nữa. Không chỉ là tiền bạc trong túi mình, mà là tiền bạc để chữa bệnh ung thư, để Trái Đất xanh hơn, để tìm ra nguồn năng lượng mới thay vì chỉ loay hoay với những cái cũ. Nghe thật là một hành trình dài. Ông ấy bảo, mình có tiền, có trí tuệ, nhưng chưa chắc đã dùng đúng chỗ. “Thêm năng lượng”, chứ không chỉ là “chuyển đổi”. Một cách nghĩ thật khác, thật đáng để mình suy tư.

***

À, nói đến chuyện “ngôn ngữ” và sự “hiểu”, tôi nhớ tới một câu chuyện rất đời mà Giáo sư Lo kể. Ông ấy thú nhận mình từng vật vã với con số, mắc chứng “khó đọc số” (dyscalculia) giống như khó đọc chữ vậy. Vậy mà cuối cùng lại trở thành một nhà kinh tế học tài chính lỗi lạc. Chính vì những khó khăn của bản thân, ông ấy mới tìm mọi cách để giảng bài sao cho thật dễ hiểu, ai cũng có thể nắm bắt được. Tôi thấy thấm thía lắm. Đôi khi, những điểm yếu của mình lại chính là nơi cất giấu sức mạnh đặc biệt, giúp mình thấu cảm và nhìn nhận mọi thứ theo một cách rất riêng, rất con người.

Và điều gì đã tạo nên một Andrew Lo của ngày hôm nay? Ông ấy chỉ nhẹ nhàng khoe một tấm ảnh cũ, về mẹ mình. Bà là một luật sư, nhưng đã gác lại tất cả để một mình nuôi ba đứa con sau một cuộc ly hôn đầy khó khăn. Bà dạy ông về tình yêu học hỏi, về sự chăm chỉ, và quan trọng nhất là “chơi một ván cờ dài hơn”. Tức là phải nhìn xa trông rộng, đừng vì cái lợi trước mắt mà bỏ qua những giá trị lâu bền. Nghe xong, lòng tôi cứ bâng khuâng mãi. Hóa ra, những bài học về tiền bạc, về cuộc đời, đôi khi lại khởi nguồn từ những điều giản dị, thiêng liêng nhất, từ bàn tay tần tảo của mẹ, từ những hy sinh không lời.

Cuộc đời này, không phải lúc nào cũng rành mạch như những con số trên giấy. Nó là những cung bậc cảm xúc, những lần mình loay hoay rồi lại tìm thấy lối đi. Có lẽ, tài chính, hay cuộc sống, rốt cuộc cũng chỉ là một hành trình để mình học cách hiểu chính mình, hiểu những điều giản dị quanh ta, và biết cách dùng những gì mình có để làm cho cuộc đời này thêm chút đẹp đẽ, dù chỉ là một chút thôi.