Làm sao sống sót qua cuộc cách mạng AI?

Bài viết gốc “How to Survive the A.I. Revolution?” của John Cassidy

Làm sao sống sót qua cuộc cách mạng AI – một câu chuyện cũ trong chiếc áo mới

Tờ mờ sáng ngày 12 tháng 4 năm 1812, một nhóm đàn ông tiến về phía Rawfolds Mill – một nhà máy bốn tầng bằng đá nằm bên bờ sông Spen, West Yorkshire. Đây là vùng đất của Brontë, với những cánh đồng hoang vu, thung lũng dốc đứng và các thị trấn nhỏ nằm ẩn mình. Đám đông mang theo súng hỏa mai, gậy gộc, rìu và cả búa của thợ rèn. Họ đập cửa kính, nổ súng vào nhà máy tối om. Nhưng William Cartwright – ông chủ nhà máy – đã chuẩn bị từ trước.

Trong suốt năm trước đó, các nhà máy dệt khắp miền trung và bắc nước Anh liên tục bị tấn công. Từ Nottinghamshire, nơi những người thợ đan tấn công các khung dệt mới vì làm giảm lương và đẩy họ tới bờ vực nghèo đói, làn sóng này lan đến Lancashire rồi Yorkshire. Ở đây, các nhà máy bắt đầu cơ giới hóa công đoạn “làm mịn” vải len – vốn từng được làm bằng tay với những chiếc kéo đặc biệt, truyền nghề từ đời này sang đời khác.

Những người thợ “croppers” – từng được coi là tầng lớp nghệ nhân – bỗng bị thay thế bởi máy móc lạnh lùng. Và họ đã nổi dậy.

Cartwright không đơn độc. Trong nhà máy còn có binh lính từ quân dự bị Cumberland. Khi vụ tấn công bắt đầu, lính nổ súng, nhân viên thì ném đá từ mái nhà. Đám đông bỏ chạy, để lại hai người bị thương nặng, qua đời sau đó. Tại phiên tòa sau đó, tòa tuyên án… giết người chính đáng.

Vài tháng sau, 14 người thợ bị treo cổ vì phá máy – một hành vi bị quy thành tội tử hình theo Đạo luật Frame-Breaking mới ban hành. Những người này không được đại diện trong chính trị, nên họ hành động bằng tuyệt vọng. “Chúng tôi biết đốt nhà máy là sai, nhưng cái đói làm con người làm điều không ai muốn,” một người viết.

Từ khung dệt đến AI – lịch sử đang lặp lại?

Ngày nay, khi AI lan khắp toàn cầu, người ta bỗng nhớ đến “Luddites” – nhóm công nhân phá máy. Nhưng họ không đơn giản là kẻ ghét công nghệ. Họ phản ứng trước một hệ thống kinh tế mới đang đe dọa cướp đi nghề nghiệp, lòng tự trọng và sự kiểm soát cuộc sống của họ.

Các podcast như The Ned Ludd Radio Hour hay This Machine Kills đưa ra một thông điệp rõ: công nghệ – từ khung dệt ngày xưa tới AI ngày nay – không phải là xấu, nhưng nó thường phục vụ lợi ích của giới chủ, chứ không phải người lao động.

Brian Merchant, trong cuốn Blood in the Machine, kể lại câu chuyện Luddite để phản ánh điều tương tự đang diễn ra với Amazon, Uber, AI và tự động hóa: công nhân đang bị thay thế. Một lần nữa.

AI không chỉ thay công nhân cổ cồn xanh

Các nghiên cứu gần đây cảnh báo về làn sóng mất việc do AI – và lần này, không chỉ công nhân nhà máy. Báo cáo của McKinsey năm 2024 ước tính AI có thể tự động hóa tới 70% hoạt động mà nhân viên hiện làm. Goldman Sachs thì dự đoán 300 triệu việc làm toàn cầu có thể bị ảnh hưởng.

Một nghề đã thấy rõ điều này: lập trình viên. Dữ liệu chính phủ Mỹ cho thấy hơn 25% công việc lập trình đã biến mất chỉ trong hai năm.

Các nhà kinh tế từng lạc quan – nhưng giờ thì sao?

Brynjolfsson và McAfee – hai nhà kinh tế từ MIT – từng viết năm 2014 rằng AI có thể là động lực tăng năng suất như máy hơi nước xưa kia. Đầu 2023, sau khi thử ChatGPT, họ còn hào hứng hơn: chỉ cần vài dòng lệnh, một trong số họ tạo ra mô hình kinh tế, viết mã code, và có cả tiêu đề bài viết – trong một buổi sáng.

Họ dự báo AI có thể tăng gấp đôi GDP và năng suất lao động trong 20 năm.

Nhưng họ cũng thừa nhận: một “cái bánh lớn hơn” không có nghĩa ai cũng được chia phần công bằng. Và những người mất việc… sẽ cần thời gian dài để tìm việc mới.

Một số nhà kinh tế thì bi quan hơn. Daron Acemoglu, Nobel Kinh tế, cảnh báo: nếu AI chỉ tập trung vào thay thế con người thay vì hỗ trợ họ, thì sẽ tạo ra một xã hội hai tầng, nơi một nhóm nhỏ kiểm soát công nghệ, còn số đông mất dần vai trò.

Luddite không phản đối máy móc – họ phản đối bất công

Lịch sử cho thấy các thợ dệt thủ công từng kiếm sống khá tốt, cho đến khi máy dệt tự động xuất hiện – cộng thêm chiến tranh Napoleon khiến cầu toàn cầu giảm. Thu nhập của họ sụt hơn 40% trong sáu năm. Họ từng xin Quốc hội ban hành mức lương tối thiểu – bị từ chối. Họ đình công, bị bắt. Họ đốt nhà máy – bị bắn.

Đến năm 1830, thu nhập giảm 80% so với năm 1800. Và số lượng thợ dệt giảm từ 240.000 người còn… 60.000.

Luddites không chống công nghệ – họ chống lại việc công nghệ bị sử dụng để bóp nghẹt sinh kế của họ. Như sử gia E. P. Thompson viết: họ phản đối “quyền tự do của giới tư bản trong việc phá hủy các chuẩn mực ngành nghề.”

Vậy AI thì sao?

Ngay cả các nhà lạc quan như Brynjolfsson cũng cảnh báo về “Cái bẫy Turing” – nơi máy móc không còn hỗ trợ con người, mà thay thế họ. Trong môi trường đó, AI không tăng năng suất cho công nhân – mà làm họ vô hình, bị thay thế, mất sức mạnh đàm phán.

Brynjolfsson đề xuất: sửa hệ thống thuế, để khuyến khích đầu tư vào công nghệ hỗ trợ con người thay vì thay thế họ. Bởi hiện tại, thuê người phải chịu thuế lương – còn đầu tư máy thì… không.

Nhưng thế đã đủ chưa?

David Autor, nhà kinh tế từng phân tích cú sốc nhập khẩu từ Trung Quốc, nói: AI có thể ảnh hưởng mọi ngành nghề – không như cú sốc trước vốn chỉ ảnh hưởng ngành may mặc, gỗ nội thất.

Ông lo rằng AI đang phát triển sai hướng: tập trung tối ưu trên dữ liệu, thay vì hỗ trợ con người trong môi trường thật.

Chẳng hạn, một nghiên cứu năm 2023 cho thấy bác sĩ sử dụng AI để đọc phim X-quang… kém chính xác hơn, vì quá tin vào AI.

Giải pháp của ông: AI cần được thử nghiệm kỹ trong thế giới thực, đánh giá tác động xã hội – và thiết kế để trao quyền cho những người không có bằng cấp cao.

Chính phủ có vai trò không?

Autor đề xuất: dùng sức mua của chính phủ – như với y tế, giáo dục – để buộc các công ty AI thiết kế sản phẩm vì xã hội, chứ không chỉ vì lợi nhuận.

Vấn đề là: phần lớn AI phát triển bằng tiền tư nhân, và họ không thích bị nhà nước can thiệp.

Vậy chúng ta làm gì?

Năm 1812, thi sĩ Lord Byron phát biểu tại Quốc hội Anh để bênh vực Luddites. Ông nói: “Chúng ta sẽ treo cổ bao nhiêu người? Một cái giá treo ở mỗi cánh đồng sao?”

Câu hỏi ấy vẫn còn giá trị hôm nay.

AI đang tiến quá nhanh. Chính phủ thì phản ứng chậm. Và nếu không thay đổi, sẽ có hàng triệu người – từ lập trình viên, giáo viên, bác sĩ, cho đến tài xế – đứng bên lề.

Có lẽ như Geoffrey Hinton – “cha đỡ đầu AI” – từng nói: “Cần có chủ nghĩa xã hội.”

Hoặc ít nhất, một chính sách công đủ vững để không lặp lại bi kịch cách mạng công nghiệp lần trước.