Gần đây, tôi trăn trở rất nhiều về những ‘sân chơi’ tuổi thơ. Không phải những hộp cát vật lý với đầy cát thật, mà là những sân chơi ẩn dụ, nơi chúng ta kiến tạo thế giới tuổi thơ mình. Đó là nơi luật lệ linh hoạt, rủi ro mang tính cá nhân, và những ‘thông báo’ duy nhất đến từ một vết trầy đầu gối hay tiếng mẹ gọi cơm từ xa. Con trai tôi, với trái tim bé bỏng giờ đây ngập tràn ánh sáng màn hình, dường như đang sống trong một ‘sân chơi’ hoàn toàn khác – một thế giới được dệt nên từ những điểm ảnh và thuật toán, nơi ranh giới không phải là hàng rào hữu hình mà là bàn tay vô hình của mã nguồn. Điều này khiến tôi thật sự tự hỏi, chúng ta đã làm gì với chính ý niệm về sự trưởng thành?

Phải chăng, trong cuộc chạy đua không ngừng nghỉ để kết nối công nghệ, chúng ta đã vô tình ‘cài đặt lại’ những mạch phát triển cơ bản của con người, biến khung cảnh tuổi thơ thành một điều gì đó xa lạ đến mức sâu sắc, thậm chí nguy hiểm?

Những hồi chuông cảnh báo đã vang lên từ lâu, ban đầu chỉ là tiếng ngân khe khẽ, dai dẳng, giờ đây đã trở thành một bản giao hưởng chói tai. Jonathan Haidt, nhà tâm lý học xã hội, đã dành nhiều năm lắng nghe âm thanh này, dò tìm nguồn gốc của nó với sự chính xác của một nhà bản đồ học đang phác họa con sóng thủy triều đang dâng. Ông chỉ ra rằng, vào khoảng giữa năm 2012 và 2014, một sự thay đổi sâu sắc, gần như địa chấn đã xảy ra. Đó không chỉ là sự xuất hiện của một thiết bị mới; đó là sự tái cấu trúc toàn diện tuổi thơ, được đánh dấu bằng sự phổ biến của điện thoại thông minh và sức hút ngấm ngầm của mạng xã hội. Dữ liệu, ông nhấn mạnh, vẽ nên một bức tranh đáng sợ và nhất quán trên khắp các quốc gia phương Tây: sự gia tăng đột ngột, chóng mặt về lo âu, trầm cảm và tự hại ở thanh thiếu niên, đặc biệt là các bé gái. Dường như, chỉ trong một đêm, cả một thế hệ bắt đầu nội hóa một sự bất an sâu sắc với thế giới.

Có người có thể dễ dàng bác bỏ điều này như một sự tương quan đơn thuần, một vật tế thần tiện lợi cho sự phức tạp của cuộc sống hiện đại. Nhưng Haidt, với sức thuyết phục mạnh mẽ, lại lập luận về mối quan hệ nhân quả. Ông chỉ ra chiếc camera trước trên iPhone, sự trỗi dậy của Instagram, những nền tảng ưu tiên hình ảnh đã đột ngột kéo mọi bé gái tiền thiếu niên vào một cuộc thi sắc đẹp toàn cầu, không khoan nhượng, nơi sự phán xét là tức thì và sự tha thứ trở nên khan hiếm. Các cô gái, dường như, dễ bị tổn thương một cách đặc biệt trong lò luyện kỹ thuật số này. Bản năng xã hội vốn có của họ, xu hướng tự nhiên muốn kết nối và khẳng định danh tiếng, đột nhiên trở thành một gánh nặng. Những lời tố cáo ẩn danh, sự tự dò xét không ngừng được khuếch đại bởi hàng triệu bức ảnh selfie hoàn hảo – đó là một dạng lây lan xã hội mới, lan nhanh như cháy rừng qua những ‘hồ chứa’ trực tuyến, nơi nỗi đau có thể, một cách trớ trêu, trở thành dấu hiệu của sự thuộc về.

Thế còn các chàng trai thì sao? Con đường của họ, dù đáng lo ngại không kém, lại rẽ sang một lối hoang dã khác. Trong khi các cô gái nội hóa những áp lực, các chàng trai lại thường tìm cách ‘rút lui’. Họ ẩn mình vào những không gian kỹ thuật số được game hóa – trò chơi điện tử, nội dung khiêu dâm, tiền mã hóa, thuốc lá điện tử – theo đuổi cơn khoái cảm thoáng qua của ‘dopamine nhanh’. Đó là một thế giới mà mọi thử thách đều được lập trình sẵn, mọi quy tắc đã được định đoạt, nơi quá trình phát triển phức tạp, đầy thử thách nhưng vô cùng quan trọng là đàm phán thực tế với một con người khác lại hoàn toàn vắng bóng. Tâm trí tôi hướng về tiếng rì rầm tĩnh lặng của máy chơi game vào đêm khuya, màn hình phát sáng như một rào cản giữa một chàng trai trẻ và thế giới thực đầy bộn bề, đòi hỏi, nhưng cũng đầy phấn khích của những thành tựu chân chính. Jordan Peterson, về phần mình, thường nhắc nhở chúng ta về nhu cầu sâu sắc của con người đối với phần thưởng ‘dopamine chậm’, sự thỏa mãn bền vững chỉ đến từ việc nỗ lực với một mục tiêu dài hạn, từ hành trình thường gian nan để đạt được sự tinh thông và ý nghĩa. Nếu các công nghệ hiện tại chỉ mang đến những cú ‘hit’ nhanh, sự thỏa mãn tức thì, điều gì sẽ xảy ra với khả năng nỗ lực bền bỉ, với chính hành động xây dựng một cuộc đời?

Cốt lõi của vấn đề, Haidt khẳng định, nằm ở việc tuổi thơ gắn với điện thoại di động đã *thay thế* điều gì. Hãy hình dung, nếu được, bộ não như một khu rừng tráng lệ, rộng lớn. Tuổi thơ, theo truyền thống, là mùa của sự phát triển hoang dã, của những trò chơi ‘xô đẩy’ đầy năng lượng, của những cuộc khám phá không giám sát. Chính trong ‘chế độ khám phá’ này mà những đường dẫn thần kinh quan trọng được hình thành, nơi khả năng phục hồi được rèn giũa trên đe của những vết trầy đầu gối và những thất bại nhỏ, nơi chính hành động thương lượng các quy tắc trò chơi với một đứa trẻ khác – và những cuộc cãi vã không thể tránh khỏi sau đó – là một bài học sâu sắc về phát triển đạo đức. Nhưng giờ đây, khu rừng ấy đang bị chặt phá, thay thế bằng một nền độc canh kỹ thuật số vô tận, được chăm sóc tỉ mỉ. Thời gian tắm nắng, những tiếng cười đồng điệu, sự tiếp xúc vật lý lộn xộn trong các trò chơi chung – tất cả đều giảm đi đáng kể. Chúng ta đang, Haidt than thở, kết nối con cái mình với hàng trăm người khác, nhưng thường tạo ra những mối quan hệ nông cạn, dễ dàng thay thế đến mức chúng sản sinh ra sự cô đơn sâu sắc.

Và bản thân nội dung thì sao? Peterson không ngần ngại chỉ trích, mô tả nó là một ‘cuộc đua xuống đáy’, một ‘cơn lốc bụi’. Các thuật toán, được thiết kế để tối ưu hóa sự tương tác, phục vụ một chế độ ăn gồm những đoạn trích ngày càng suy đồi, bạo lực hoặc khiêu dâm, biến tâm trí thành một máy đánh bạc vĩnh viễn, huấn luyện nó cho những lần vuốt liên tục, điên cuồng. Đây không chỉ là giải trí; đó là một cuộc tấn công không ngừng vào chính ý niệm về ‘chiều sâu’, vào khía cạnh tâm linh và đạo đức mà các truyền thống trí tuệ cổ xưa, bất kể giáo lý cụ thể của chúng, luôn công nhận là thiết yếu cho sự phát triển hưng thịnh của con người. Làm sao một người có thể rèn luyện lòng kiên nhẫn, sự duyên dáng hay khiêm nhường trong một thế giới sống nhờ vào sự phán xét tức thì và lấp đầy mọi khoảnh khắc bằng một sự xao nhãng mới mẻ, thoáng qua? Peterson nói về một ‘hệ thống phân cấp chiều sâu’, nơi ý nghĩa thực sự được tìm thấy trong những ý tưởng nền tảng, hỗ trợ vô số các khái niệm khác, tương tự như những chân lý bền vững được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Vậy thì, điều chúng ta đang chứng kiến không chỉ là một sự thay đổi công nghệ, mà là một sự xói mòn tinh thần, một sự khoét rỗng chính khả năng duy trì sự chú ý và tương tác có ý nghĩa.

Điều này khiến tôi nhớ đến một cuộc trò chuyện gần đây với một người bạn, một người cha có ba con, người đã thú nhận cảm thấy hoàn toàn choáng váng. ‘Giống như cố gắng tát nước ra khỏi một con thuyền thủng bằng một cái tách trà vậy,’ anh ấy nói, khi mô tả những nỗ lực của mình để hạn chế thời gian sử dụng thiết bị trong một thế giới mà mọi người bạn, mọi bài tập ở trường, mọi cuộc tụ họp xã hội dường như đều xoay quanh một thiết bị kỹ thuật số. Và anh ấy nói đúng. Đây không phải là vấn đề mà các bậc cha mẹ có thể tự giải quyết riêng lẻ. Đây là một vấn đề đòi hỏi hành động tập thể, một phản ứng tập thể.

Vậy, phải làm gì? Haidt, thật đáng ngạc nhiên, vẫn giữ hy vọng, đưa ra một bộ quy tắc mà nếu được áp dụng rộng rãi, có thể mang lại một tia hy vọng. Ông đề xuất không dùng điện thoại thông minh trước khi vào cấp ba, cho phép dùng điện thoại cơ bản để liên lạc nhưng bảo toàn những năm tiền thiếu niên quan trọng cho việc khám phá thế giới thực. Không dùng mạng xã hội trước tuổi mười sáu, một biện pháp sẽ đòi hỏi luật pháp và xác minh tuổi nghiêm ngặt, chống lại các nền tảng vốn là ‘hoạt động dành riêng cho người lớn’. Trường học không điện thoại, từ lúc chuông reo đến khi tan học, giành lại không gian học thuật như một nơi tôn nghiêm khỏi sức hút kỹ thuật số. Và có lẽ quan trọng nhất, là sự trở lại với trò chơi tự do và sự độc lập, khôi phục lại chính những cơ hội cho phiêu lưu, thử thách và trách nhiệm dường như đã biến mất khỏi tuổi thơ hiện đại. Vấn đề không phải là kỳ thị công nghệ, mà là tái thiết lập ranh giới, là nhận ra rằng chỉ vì chúng ta *có thể* cho con cái tiếp cận toàn bộ vũ trụ kỹ thuật số, không có nghĩa là chúng ta *nên* làm vậy. Câu hỏi thực sự, vậy thì, không chỉ đơn thuần là làm thế nào chúng ta quản lý thời gian sử dụng màn hình, mà là làm thế nào chúng ta có thể cùng nhau quyết định trả lại tuổi thơ cho con cái mình, cho phép chúng một lần nữa xây dựng những ‘sân chơi’ ẩn dụ của riêng mình, từng viên gạch khó khăn một, trong thực tại hỗn độn, sống động và hoàn toàn không thể thay thế của thế giới.