Dạo này tôi cứ hay suy tư mãi về một câu hỏi giản dị mà khó nhằn: Liệu những cỗ máy vô tri kia, chúng có bao giờ biết “nghĩ” như cách mình vẫn nghĩ không?

Có lúc, tôi cứ ngỡ mình đã hiểu hết cái tốc độ của trí tuệ nhân tạo (AI) rồi, nhưng rồi lại giật mình nhận ra, hình như mình đã “đánh giá thấp” chúng quá nhiều. Mới ngày nào AI còn lúng túng ở bậc đại học, vậy mà giờ đã vươn mình đến trình độ nghiên cứu sinh, chỉ vỏn vẹn vài năm thôi. Cái tốc độ này, nó cứ “dồn dập” làm sao.

Hồi trước, mình cứ hồn nhiên nghĩ, chắc mấy công việc tay chân, lặp đi lặp lại mới là miếng mồi ngon cho AI. Còn những cái nghề “cao siêu” như giáo sư đại học, nhà khoa học, thì còn lâu AI mới chạm tới được. Ai dè, giờ mới vỡ lẽ, hóa ra chính những công việc “nghĩ suy” này lại là “trái cây chín” đầu tiên AI có thể hái mất. Robot thì vẫn còn loay hoay với mấy động tác khéo léo của đôi bàn tay, nhưng cái đầu thì, ừ, AI đang làm rất nhanh.

Cái hành trình của AI trong thiên văn học cũng lạ lùng phết. Hồi “xưa lắc xưa lơ” chút, cỡ trước năm 2017, chúng tôi hay dùng mấy mạng nơ-ron đơn giản, kiểu như để đoán xem liệu có hành tinh nào bay quanh hai ngôi sao không. Rồi đến đợt thứ hai, tầm năm 2021, mấy cái mạng nơ-ron phức tạp hơn ra đời, giúp mình “tỉ mẩn” tìm kiếm các vật thể, thậm chí cả những mặt trăng bé tí xíu. Còn giờ đây, từ năm 2023 trở đi, mọi thứ cứ như “lên đồng” vậy. AI tự học, AI sáng tạo, làm cả những điều mình không nghĩ tới, như là tạo ra những thiên hà “giả” y như thật, hay thậm chí “đổi thay” cả cách mình làm nghiên cứu.

Cái cách làm khoa học của chúng tôi cũng thay đổi “nhẹ nhõm” dần. Không hiểu sao, cứ 10 nhà khoa học thì có đến 3 người dùng ChatGPT để viết báo, rồi 15% dùng nó viết cả đơn xin tài trợ. Có đồng nghiệp còn bảo, ChatGPT-4 đúng là “công cụ thần thánh”, giúp mình kiểm tra thông tin, viết mã, rồi nghĩ ra cả giả thuyết mới. Năng suất tăng vọt đến 40% cơ đấy. Nhưng lạ lắm, các tạp chí khoa học lại bắt đầu cấm ghi tên AI làm đồng tác giả, vì cái chuyện “ai chịu trách nhiệm” ấy mà. Mà cấm thì cấm vậy thôi, chứ làm sao mà “canh chừng” nổi khi các công cụ AI cứ “len lỏi” vào từng dòng code trên GitHub, từng trang bản thảo trên Overleaf.

Rồi mình cứ tự hỏi, mai này, cái vòng tròn nghiên cứu khoa học của chúng ta sẽ ra sao nhỉ? Từ lúc “nhen nhóm” một ý tưởng, rồi thu thập dữ liệu, phân tích, rồi diễn giải kết quả, viết bài, và cái khâu cuối cùng, quan trọng phết, là bình duyệt. Không hiểu sao, tôi cứ thấy AI có thể “chăm chút” cho gần như mọi bước. Đặc biệt là cái khâu bình duyệt ấy, giờ kiếm người duyệt bài khó như mò kim đáy bể, ai cũng mệt mỏi cả rồi. Có khi AI lại là “vị cứu tinh” ở chỗ này, giúp mọi thứ “xuôi chảy” hơn.

Nhưng mà, có một câu hỏi cứ “lan man” mãi trong đầu tôi, cả của một người bạn đồng nghiệp nữa. AI có thể “ngâm cứu” cả kho tàng tri thức khổng lồ để “vẽ” ra những lời giải thích, nhưng nó có thể nào có được cái “trực giác vật lý” như mình không? Kiểu như cái cảm giác “rơi tự do” mà Einstein từng trải nghiệm ấy? Hay là những ý tưởng “hoàn toàn mới mẻ” mà không phải là sự lắp ghép của những cái đã có? Có lẽ vì AI không có “cái thân xác” này để cảm nhận, nên nó thiếu đi những trải nghiệm “thật” để rồi chắt lọc thành cái gọi là “trực giác” chăng?

Rồi nghĩ đến cái cảnh, nếu AI thực sự “nhúng tay” sâu vào nghiên cứu, mỗi ngày sẽ có hàng ngàn, thậm chí hàng triệu bài báo khoa học được sinh ra. Làm sao mà con người mình có thể “đọc hết” hay “thấu hiểu” nổi? Chắc lúc đó lại phải có thêm những công cụ mới, giúp mình “lọc” và “tóm lược” lại, để không bị “chìm nghỉm” trong biển thông tin.

Cái giá trị của những ngôi trường đại học, của những bài giảng do con người đứng lớp, liệu rồi có bị “hoang mang” không, nếu AI làm mọi thứ “giỏi giang” hơn? Tôi cứ nghĩ mãi, nếu khoa học cứ “xa rời” dần khỏi cái hành trình của con người, thì cái đích đến của nó còn ý nghĩa gì nữa? Mình muốn “hiểu” thế giới này, chứ không phải sống trong một thế giới của “phép thuật” và “niềm tin” mù quáng vào máy móc.

Thế nhưng, không hiểu sao, trong sâu thẳm, tôi vẫn tin rằng con người mình vẫn cứ thích được nghe những câu chuyện khoa học từ một người bằng xương bằng thịt, được học hỏi từ một người thầy, người cô. Cái sợi dây “tình cảm”, cái sự “kết nối” giữa người với người ấy, AI làm sao mà thay thế được? Dịch bệnh đi qua, mình lại càng thấy quý cái sự hiện diện của một người thật để giảng giải, để sẻ chia.

Tất cả những điều này, nó không có câu trả lời “một là một, hai là hai” đâu. Chỉ là những “suy tư” của một người trót “yêu” khoa học và con người. Nhưng có một điều tôi tin, là tương lai không phải thứ đã được “định đoạt” sẵn. Nó là cái mình “tự tay” tạo nên, “tự tay” định nghĩa. Có một con đường “đẹp đẽ” phết đấy: khi mỗi nhà khoa học có thể làm việc bằng “sức mạnh của 100 người”. Cái viễn cảnh đó, nó đáng để mình “háo hức” chờ đợi lắm chứ. Và cuối cùng, mọi thứ, ừ, là “do chúng ta” thôi.