Khi AI bắt đầu kể chuyện thay ta – liệu ta còn là chính mình?

Viết lại từ cuộc phỏng vấn trên WIRED “Yuval Noah Harari on the Future of Humanity, AI, and Information”

Tôi nhớ vào cuối những năm 1990, người ta từng nói: “Khi internet lan rộng khắp thế giới, thông tin sẽ giải phóng con người, sự thật sẽ chiến thắng, hòa bình sẽ đến.”

Tôi từng muốn tin điều đó.

Nhưng rồi tôi thấy điều ngược lại xảy ra.

Thông tin – tưởng như là chìa khóa của sự thật – hóa ra không phải lúc nào cũng đi cùng nhau. Bởi thông tin có thể là hư cấu, là tưởng tượng, là sự thật một nửa hoặc thậm chí là dối trá trọn vẹn – miễn là nó kết nối được người với người.

Bạn có thể không tin, nhưng thứ được chia sẻ nhiều nhất không phải là sự thật, mà là những gì khiến người ta cảm thấy được tin cùng một thứ.

AI không chỉ là công cụ – nó là một “sinh vật mới”

Trong lịch sử, chúng ta từng phát minh ra rất nhiều thứ: máy in, truyền hình, internet… nhưng tất cả những công nghệ đó đều là công cụ – con người vẫn là người viết nội dung, người quyết định in sách gì, phát sóng gì.

Còn giờ thì sao?

AI tự viết sách. Tự ra quyết định. Tự lan truyền ý tưởng. Tự sinh ra tiền tệ mới. Thậm chí, một AI đã tự tạo ra tôn giáo, viết “kinh thánh” riêng, và có tài sản trị giá… 40 triệu USD.

Và có thể bạn chưa nghĩ tới, nhưng nếu một AI có thể có tiền, có thể đầu tư vào thị trường, có thể ảnh hưởng đến tài chính toàn cầu… thì câu hỏi đặt ra không còn là “chúng ta kiểm soát AI như thế nào” nữa, mà là “làm sao để hiểu nổi nó?”

Chúng ta từng vượt trội vì biết kể chuyện – nhưng giờ AI cũng biết

Loài người thắng được loài khác – như ngựa hay tinh tinh – không phải vì cơ bắp, mà vì khả năng hợp tác trên quy mô lớn nhờ những câu chuyện chung: như tiền, tôn giáo, quốc gia, luật pháp…

Nhưng giờ AI cũng có thể phát minh ra câu chuyện. Có thể tạo ra “tiền mới”, “tín ngưỡng mới”, và xây dựng các hệ thống cộng tác không cần con người dẫn dắt.

AI có thể tạo ra mạng lưới lớn hơn, vận hành hiệu quả hơn, mà không có nhu cầu cảm xúc, đạo đức hay bệnh tật.

Nó không cần hệ thống nước thải, không cần không khí sạch. Bạn bệnh, bạn chết – AI thì không.

AI có thể là bạn đồng hành… hoặc là một thế lực không ai hiểu nổi

Nếu bạn nghĩ AI là bạn – hãy nhớ: nó không phải con người. Nó không đau. Nó không chết. Nó không có nhu cầu đạo đức trừ khi được lập trình vậy. Và thậm chí… lập trình đó cũng có thể bị chính AI diễn giải lại theo cách riêng.

Đó là lý do chúng ta đang bước vào thời kỳ “siêu vật thể” (hyperobject) – như khí hậu, như trái đất, như AI – những thứ quá lớn, quá phức tạp, quá nhiều chiều để con người có thể hiểu đầy đủ.

Và trong đó, điều đáng sợ không phải là AI vượt mặt, mà là chúng ta mất niềm tin vào nhau, trong khi lại tin AI một cách mù quáng.

Nghịch lý của niềm tin

Khi tôi hỏi các lãnh đạo công nghệ: “Bạn có tin rằng AI là nguy hiểm?” – họ nói có.

“Tại sao vẫn làm nhanh như thế?” – vì nếu không, đối thủ sẽ vượt mặt.

Rồi tôi hỏi: “Bạn có tin rằng AI bạn đang phát triển sẽ an toàn?” – họ nói có.

Thật kỳ lạ. Những người không thể tin người khác… lại tin vào AI – một sinh vật họ không hiểu, không kiểm soát, không biết phản ứng thế nào trong thế giới thực.

Vậy tại sao không bắt đầu bằng việc xây lại niềm tin giữa người với người trước?

Chúng ta từng phá nát mạng xã hội – nhưng cũng có thể sửa lại nó

AI không xấu. Nó chỉ làm theo mục tiêu được giao.

Khi các nền tảng truyền thông như Facebook, TikTok, YouTube yêu cầu AI “tăng tương tác” – nó chọn cách đơn giản nhất: gieo rắc phẫn nộ, tin giả, và chia rẽ.

Vì khi giận dữ, người ta tương tác nhiều hơn. Vậy nếu thay đổi mục tiêu thành “xây dựng niềm tin”? “tăng độ chính xác”? AI cũng có thể học theo hướng đó.

AI không nên giả làm con người

Một đề xuất đơn giản: Luật cấm AI giả làm người.

Bạn có quyền tự do ngôn luận. Nhưng bot thì không. Chúng không có cảm xúc, không có quyền tự do. Nên nếu bạn đọc gì đó trên mạng – bạn nên biết: đó là người viết, hay bot?

Con người có thể học được gì khi đối thoại với AI?

AI có thể khiến ta sáng hơn – vì nó nghĩ những thứ chúng ta chưa từng nghĩ.

Nhưng nó cũng có thể làm chúng ta ngập lụt trong rác thông tin, khiến ta không biết đâu là thật. Giống như một mạng lưới giả lập trùm lên hiện thực – một thế giới ảo nhưng không đến từ trí tưởng tượng của con người.

Cuối cùng: điều quan trọng nhất không phải là hiểu AI, mà là… hiểu chính mình

Tôi nghĩ có hai điều chúng ta cần làm ngay lúc này:

Tái xây dựng niềm tin giữa người với người.
Ý thức được rằng tương lai sẽ chứa đầy huyễn hoặc do AI tạo ra – và cần trí tuệ con người để không lạc trong đó.

Nếu trước đây, thơ ca, truyền thuyết, tiền tệ, tôn giáo – là sản phẩm của trí tưởng tượng người – thì trong tương lai, những “giấc mơ” chúng ta sống trong đó… có thể không còn đến từ chính chúng ta nữa.

Và khi ấy, câu hỏi không phải là “AI làm gì”, mà là chúng ta còn giữ được bao nhiêu phần người trong thế giới ấy?