Trong căn bếp nhỏ của bà tôi, từng có một cuốn sổ tay xoắn ốc thật đặc biệt. Bà không chỉ tỉ mỉ ghi lại các công thức nấu ăn mà còn cẩn thận chú thích món nào dành riêng cho ai trong gia đình. Bà giải thích, điều này rất quan trọng. Bởi lẽ, món cà ri gà có thể dùng chung, nhưng bí quyết làm bánh táo thì chỉ dành cho các cháu, và công thức nước sốt trứ danh của bà luôn là một bí mật được canh giữ kỹ lưỡng, không bao giờ tiết lộ ra ngoài dòng tộc trực hệ. Đó là một hệ thống kiểm soát quyền truy cập thủ công đầy quyến rũ, một minh chứng thầm lặng cho ý niệm rằng, ngay cả khi mọi thứ được chia sẻ, vẫn có những phần riêng biệt, cần được giữ kín hoặc chỉ dành cho một đối tượng cụ thể.

Thế nhưng, điều gì sẽ xảy ra khi chính việc hợp nhất mọi thứ, kết nối vô vàn mảnh ghép rời rạc thành một chỉnh thể thống nhất vĩ đại, lại khiến chúng ta gần như không thể biết cái gì thuộc về ai, hoặc ai mới thực sự được phép nhìn thấy cái gì? Đây, theo tôi, chính là một trong những thách thức lớn nhất của kỷ nguyên số hiện nay, một câu hỏi cốt lõi vẫn âm ỉ dưới bề mặt của hầu hết các doanh nghiệp hiện đại: Làm thế nào để chúng ta bảo vệ hiệu quả khối dữ liệu hợp nhất mà mình ngày càng phụ thuộc, đảm bảo quyền truy cập và tuân thủ phù hợp, mà không làm mất đi chính tiện ích đã thúc đẩy chúng ta kết hợp chúng lại ngay từ đầu?

Con người chúng ta vốn là những kẻ sưu tầm, lắp ghép. Các doanh nghiệp, cũng như cuộc sống của chúng ta, khởi nguồn từ những khối dữ liệu gọn gàng, riêng biệt: tài chính ở đây, hồ sơ nhân sự ở kia, số liệu bán hàng cất riêng một góc. Quyền truy cập khi ấy chỉ đơn giản là những chiếc chìa khóa riêng cho từng ổ khóa. Rồi, trong một khoảnh khắc của tham vọng đầy cảm hứng, chúng ta bắt đầu xây dựng những thư viện kỹ thuật số khổng lồ, chung cho tất cả – các kho dữ liệu (data warehouse) và chợ dữ liệu (data mart) – tập hợp thông tin từ khắp nơi trong doanh nghiệp, cung cấp những góc nhìn tổng hợp, giống như một triển lãm được tuyển chọn kỹ lưỡng, nơi một cái nhìn thoáng qua cũng đủ để thấy bức tranh tổng thể dệt nên từ vô vàn sợi chỉ. Đó là hiệu quả, là sự khai mở, là một loại hình hiểu biết mới.

Nhưng nếu những nỗ lực ban đầu đó giống như việc tạo ra các kho lưu trữ được tổ chức tốt, có đối chiếu chéo, thì sự ra đời của trí tuệ nhân tạo, đặc biệt là AI tạo sinh và các mô hình phái sinh của nó như Retrieval-Augmented Generation (RAG), đã mở ra một sự chuyển đổi cấp tiến hơn nhiều. Cứ như thể chúng ta không chỉ lập chỉ mục tất cả những cuốn sách đó, mà còn hòa tan chúng, chiết xuất chính bản chất cốt lõi của chúng – DNA ngữ nghĩa của chúng – và tái tạo chúng thành một mạng lưới thần kinh rộng lớn, liên kết chặt chẽ, một ý thức tập thể của tất cả tri thức doanh nghiệp của chúng ta, nằm sâu trong những tầng lấp lánh của cơ sở dữ liệu vector. Ở đó, mọi tiếng thì thầm của thông tin, mọi sự kiện, mọi con số đều được pha trộn, nhúng vào, sẵn sàng cung cấp câu trả lời cho bất kỳ truy vấn nào. Nhưng một khi thông tin đã được trộn lẫn kỹ lưỡng như các nguyên liệu trong một nồi hầm lớn, làm sao chúng ta đảm bảo rằng chỉ những người có “khẩu vị” và quyền hạn phù hợp mới được phục vụ những thành phần nhất định, có thể là nhạy cảm?

Một số người, có lẽ là những người theo chủ nghĩa truyền thống, lập luận rằng dữ liệu đã hợp nhất, dù là trên bảng điều khiển hay trong cơ sở tri thức thống nhất của AI, đơn giản phải được coi là một thực thể mới, riêng biệt, một pháo đài vững chắc với bộ kiểm soát quyền truy cập toàn diện của riêng nó. Mỗi góc nhìn hợp nhất, mỗi “đối tượng dữ liệu” mới, đòi hỏi một bộ quy tắc mới, như thể xây dựng một phần mở rộng an toàn, riêng biệt cho mỗi sự kết hợp mới. Những người khác, hướng tới một tầm nhìn phù du hơn, đề xuất một loại “ảo hóa dữ liệu” (data virtualization) – một màn trình diễn ảo thuật thời gian thực, nơi dữ liệu không bao giờ thực sự được di chuyển hoặc hợp nhất theo nghĩa vật lý, mà được trình bày như một ảo ảnh tùy chỉnh, dành riêng cho người dùng. Các quyền truy cập của bạn trở thành lăng kính mà qua đó bạn nhìn thấy dữ liệu, một kính vạn hoa liên tục dịch chuyển những gì bạn được phép nhận thức. Điều này thanh lịch, đúng vậy, nhưng nó giả định một sự hiểu biết sâu sắc, gần như thần bí, về bản chất của từng mảnh dữ liệu và những gì mỗi người dùng cần thấy – một sự phụ thuộc vào “quản trị dữ liệu mạnh mẽ” (robust data governance) mà đôi khi, cảm giác như đang đòi hỏi hái sao trên trời vậy.

Và rồi có những người thực dụng, những người cho rằng có lẽ con đường thẳng thắn nhất nằm ở một hình thức “lọc” tỉ mỉ. Hãy để hệ thống thu thập tất cả thông tin liên quan, họ nói, nhưng sau đó, trước khi thông tin đến mắt người dùng, hãy áp dụng một bộ lọc nghiêm ngặt, sàng lọc bất cứ điều gì họ không được phép xem. Điều này có thể xảy ra “lọc trước” (pre-filter), trước khi kết quả được biên soạn đầy đủ, hoặc “lọc sau” (post-filter), sau khi quét rộng ban đầu, nhưng trước khi trình bày. Nó giống như có một người kiểm duyệt không mệt mỏi đứng giữa kho tri thức khổng lồ và người dùng cá nhân, luôn kiểm tra thông tin đăng nhập so với từng sự thật được trả về. Cuối cùng, những người thực sự táo bạo chủ trương “quyền truy cập mặc định” (birthright access), một hệ thống nơi chính danh tính của người dùng – vai trò, phòng ban, vị trí của họ – tự động trao cho họ quyền truy cập phù hợp, một loại thừa kế kỹ thuật số. Không có yêu cầu cá nhân, không có phê duyệt thủ công; vị trí của bạn trong “cây phả hệ” tổ chức sẽ quyết định chìa khóa vào vương quốc.

Điều này, một cách nào đó, khiến tôi nhớ đến bộ sưu tập ảnh kỹ thuật số khổng lồ của riêng mình, hàng chục nghìn bức, được chụp trong hơn hai thập kỷ, tất cả đều được đưa vào một kho lưu trữ đám mây duy nhất. Có những bức ảnh chụp kỳ nghỉ gia đình, vâng, nhưng cũng có tài liệu riêng tư, bản quét các bức thư cũ, thậm chí cả những bức ảnh selfie đáng xấu hổ từ một buổi tối đã quên. Làm thế nào để tôi, một cá nhân đơn lẻ, quản lý quyền truy cập vào thực tại hợp nhất đó? Tôi có nên gắn thẻ thủ công từng hình ảnh nhạy cảm cho những đối tượng cụ thể? Tôi có nên tạo các album ảo mà chỉ những người nhất định mới có thể xem, hy vọng không có bức ảnh lạc nào lọt vào luồng công khai? Hay tôi chỉ đơn giản tin tưởng vào hệ thống, và hy vọng rằng “quyền mặc định” của tôi với tư cách là chủ sở hữu là đủ để giữ an toàn cho những bí mật kỹ thuật số của mình? Sự thật là, tôi thường thấy mình bị choáng ngợp bởi khối lượng khổng lồ, những ranh giới mờ nhạt giữa công khai và riêng tư, nỗi lo lắng tiềm ẩn rằng một chi tiết riêng tư nào đó có thể vô tình bị lộ ra ngoài.

Có lẽ đây chính là bài học thực sự: rằng hành động hợp nhất, nỗ lực hướng tới một tầm nhìn thống nhất, dù là ảnh kỹ thuật số hay dữ liệu doanh nghiệp của chúng ta, đều đòi hỏi một sự đàm phán liên tục, cảnh giác giữa sự tự do và quyền kiểm soát. Nó không phải là việc tìm ra một chìa khóa thần kỳ duy nhất để giải quyết vấn đề dữ liệu hợp nhất, mà là việc áp dụng một triết lý tổng thể. Nó đòi hỏi một cam kết kiên định với nguyên tắc “đặc quyền tối thiểu” – rằng các cá nhân chỉ nên xem chính xác những gì họ cần, không hơn không kém – và một sự cống hiến không ngừng nghỉ cho “tuân thủ”, đảm bảo rằng mọi hành động, mọi quyền truy cập, mọi truy vấn đều có thể quan sát, kiểm tra và chịu trách nhiệm. Cuối cùng, nó quay trở lại với khái niệm nền tảng, khó nắm bắt của “quản trị dữ liệu” – công việc thầm lặng, siêng năng để hiểu dữ liệu của chúng ta thực sự là gì, nó đến từ đâu và nó mang những yếu tố nhạy cảm bẩm sinh nào. Bởi vì nếu không có sự hiểu biết sâu sắc đó, tất cả các chiến lược thông minh của chúng ta, các giải pháp ảo hóa và bộ lọc của chúng ta, chỉ là những giải pháp hào nhoáng nổi trôi trên một biển cả đẹp đẽ, nhưng tiềm ẩn hiểm nguy của những điều chưa biết.