Liệu chúng ta đã thực sự nghiêm túc về A.I?

Đây là phiên bản viết lại của bài “Are We Taking A.I. Seriously Enough?” của Joshua Rothman.

Tôi, mẹ vợ, và một cuộc thương lượng bất đắc dĩ với trí tuệ nhân tạo

Nhà mẹ vợ tôi nằm sát biển – một căn bungalow cũ kỹ, hai phòng ngủ, xinh xắn như bước ra từ thập niên 70. Nó nằm trong một khu condo đã yên ắng suốt nửa thế kỷ, nối với nhau bằng những lối đi lát gạch uốn quanh các tán cọ và mái che kiểu Tiki. Gần đó, các tòa nhà cao tầng, khách sạn sang trọng đã mọc lên dày đặc, như thể sắp nuốt chửng hết mọi ký ức thấp bé còn sót lại. Ai cũng nghĩ mấy căn bungalow này sẽ sớm bị san bằng để lấy chỗ cho thứ “phát triển” kia.

Nhưng suốt hàng chục năm, chuyện đó không xảy ra. Lý do? Một dòng trong quy định chung của khu: phải có 80% chủ sở hữu đồng ý thì mới bán toàn khu được. Mà 80% người đồng ý một chuyện, dù có là chuyện tốt, cũng gần như chuyện cổ tích.

Ấy vậy mà gần đây, cổ tích bắt đầu rạn. Một nhà đầu tư mới nhảy vào, âm thầm mua vài căn với giá cao bất ngờ. Khi vài chủ nhà nhận lời, họ chuyển sang tung đòn lớn: đề nghị mua toàn bộ khu với mức giá khiến nhiều người bối rối – không biết nên mừng hay nghi ngờ. Và thế là… mọi người bắt đầu tranh cãi.

Tôi nghĩ: sao không hỏi thử… ChatGPT?

Như một đứa con rể ngoan (và hơi tò mò), tôi quyết định giúp mẹ vợ tìm hiểu. Tôi đăng nhập vào ChatGPT 4.5, phiên bản “pro” 200 đô một tháng của OpenAI – có tính năng “deep research”: A.I. sẽ dành tới 30 phút để thật sự điều tra, phân tích, đối chiếu thông tin trên mạng. Tôi bảo nó: “Giả sử tôi đang xem xét một đề nghị mua khu condo, hãy giúp tôi đánh giá xem lời đề nghị đó có hợp lý không.”

Ba phút sau, tôi nhận được bản phân tích dài, chi tiết. Tôi hỏi thêm vài câu. Nó cập nhật lại phân tích, tinh chỉnh số liệu, đánh giá chiến lược. Tôi bắt đầu… hơi sốc.

ChatGPT bảo: giá quá thấp. Nó tìm được các tài sản lân cận đã bán cao hơn. Một trong số đó được “upzoned” – tức là người mua xin điều chỉnh quy hoạch để xây thêm căn, khiến giá trị thực tế tăng gấp đôi so với con số ghi trên giấy.

Rồi tôi hỏi: “Nếu bên mua sở hữu hơn nửa số căn, kiểm soát ban quản lý thì sao?”

ChatGPT trả lời: họ có thể đặt ra các quy định mới, các khoản phí mới, gây áp lực buộc các chủ nhà còn lại phải bán. Nhưng đồng thời, nếu 21% chủ nhà nhất quyết giữ, họ có thể làm cho bên mua chảy máu tiền – vì không thể tái phát triển, ngân hàng sẽ bắt đầu lo. Một ván cờ căng như dây đàn.

Tôi gửi bản phân tích cho mẹ vợ. Tôi thầm nghĩ: một luật sư bất động sản có thể cho lời khuyên tốt hơn, nhưng không thể làm việc ngay lập tức, và với giá 200 đô. AI mắc vài lỗi nhỏ – như ước tính sai kích thước khu đất – nhưng khi tôi chỉ ra, nó sửa ngay, không hề chối cãi. Đó là một trải nghiệm vừa hữu ích, vừa khiến tôi… rùng mình.

Tôi từng dùng AI để học kiến thức khoa học, cài máy tính cũ cho con trai lập trình robot, thậm chí viết… fanfic dựa trên bài tôi viết về Geoffrey Hinton – “ông tổ” của AI. Nhưng chuyện cái condo này khác: đây là một vấn đề thực, có tiền bạc, có người thân, và có hậu quả thật.

Lần đầu tiên tôi nghĩ: “Ôi. Nó thật sự biết làm việc.”

Nhưng có nên tin không? Và… nên lo không?

Rất nhiều người đang không biết phải nghĩ gì về AI. Tin quá thì sợ bị lừa, nhưng coi nhẹ thì… hình như cũng hơi ngốc. Cảm giác lửng lơ này từng xảy ra trong lịch sử. Như năm 1879, tờ New York Times chạy bài dài cảnh báo rằng… bóng đèn của Edison có lẽ chẳng hữu dụng gì cả. Một kỹ sư nổi tiếng thậm chí chỉ trích việc ca tụng nó quá đà. Và cũng phải thôi – người ta đã thất bại chế tạo bóng đèn suốt hàng chục năm. Edison chỉ là người… thành công đúng lúc.

Với AI cũng vậy. Chúng ta đang sống giữa một trận cuồng phong giữa hai phe:

Phe hype: AI sẽ thay đổi thế giới.
Phe anti-hype: Cứ từ từ, mọi thứ khó hơn các bạn tưởng.

Có người nghĩ AI sẽ sớm đụng trần phát triển – không biết lập kế hoạch, không logic được như người, chưa đủ để gọi là “trí tuệ tổng quát”.

Có người nghĩ: dù AI có thông minh đến đâu, thế giới thật vẫn rất khó thay đổi – giống như có thiết kế lưới điện tối ưu tới mấy thì vẫn phải thuyết phục người dân… thi công.

Nghe có lý. Nhưng rồi tôi đọc quyển “The Scaling Era” của Dwarkesh Patel – một phóng viên podcast 24 tuổi chuyên phỏng vấn các nhà nghiên cứu AI bằng những câu hỏi mà người thường không hiểu nổi. Trong sách, hầu hết chuyên gia đều đồng ý: AI đang phát triển nhanh hơn dự đoán. Có người còn cho rằng AGI (trí tuệ nhân tạo cấp con người) có thể xuất hiện trước 2030.

Một người trong đó, Leopold Aschenbrenner – cựu nghiên cứu sinh ở OpenAI – cho rằng AI sắp tự động hóa luôn cả việc… làm AI. “AI sẽ tạo ra AI giỏi hơn. Và lúc đó, mọi thứ sẽ tăng tốc khủng khiếp,” anh nói. Đến mức, theo anh, các chính phủ có thể sẽ phải… bảo vệ trung tâm dữ liệu bằng vũ khí hạt nhân, vì sợ nơi đó tạo ra siêu trí tuệ có thể thay đổi cán cân quân sự toàn cầu.

Nghe điên rồ? Có thể. Nhưng đây là những người thật, đang xây công nghệ thật.

Câu hỏi không còn là “có xảy ra không”, mà là “muốn gì từ nó?”

Nhiều nhà nghiên cứu tỏ ra do dự. Họ vừa lo, vừa bị mê hoặc, vừa muốn tiếp tục. Ilya Sutskever – cựu Chief Scientist của OpenAI – từ chối dự đoán khi nào AGI đến, nhưng thừa nhận rằng giai đoạn “AI như máy bay” (tức là có giá trị kinh tế lớn, nhưng chưa thay toàn bộ con người) có thể kéo dài… vài năm ngắn ngủi rồi biến mất.

Và nếu bạn nghĩ “Ồ, tôi không làm AI, chắc không liên quan gì đâu”… thì xin chia buồn. Bạn sẽ bị ảnh hưởng. Và nếu bạn không lên tiếng, người quyết định tương lai bạn sẽ là một nhóm rất nhỏ – những người chỉ muốn biết công nghệ có hoạt động không, và chạy được bao nhanh.

Vậy… mình muốn gì từ AI?

Đây không còn là câu hỏi kỹ thuật. Đây là câu hỏi văn hóa – và chính trị.

Chúng ta cần hỏi:

Chúng ta trân trọng điều gì ở con người?
AI nên giúp gì, và không nên thay thế điều gì?
Liệu AI thay thế trường học, nghề nghiệp, thậm chí là bạn đời – có còn là “tiến bộ”?
Có khi nào thành công của AI là khi nó giúp con người sống tử tế hơn, chứ không chỉ sống tiện hơn?

Nếu không trả lời sớm, thì… AI sẽ chọn hộ chúng ta.

Và nó không hẳn sẽ chọn điều tốt nhất.

Nó chỉ chọn điều tối ưu hóa nhất – theo định nghĩa của… người đã lập trình ra nó.