Nhớ lại không lâu về trước, tôi thường hình dung con đường sự nghiệp như một chiếc thang thư viện lớn, có chút bụi thời gian. Người ta sẽ khẽ khàng đặt chân lên nấc thang thấp nhất, rồi từ từ leo lên, từng cuốn sách, từng kệ sách, để thu thập kiến thức và kinh nghiệm, cùng với đó là sự thăng tiến trong vị trí. Con đường ấy, dù có thể gian nan, nhưng dường như luôn rõ ràng, cụ thể, chỉ là vấn đề của sự cần mẫn và tiến lên. Thế nhưng, sẽ ra sao nếu với những người trẻ vừa chập chững bước vào đời, cái nấc thang đầu tiên ấy – thứ mà họ tha thiết cần để bám víu – bỗng dưng không còn nữa? Điều gì sẽ xảy ra khi những bước đi nền tảng trong đời sống chuyên nghiệp bắt đầu tan biến dưới chân chúng ta?

Đây chính là câu hỏi đầy trăn trở đã đeo bám tâm trí tôi dạo gần đây, đặc biệt khi tôi chứng kiến lứa sinh viên tốt nghiệp mới nhất – chẳng hạn như khóa 2025 – đang nheo mắt nhìn vào một thị trường việc làm không còn giống một chiếc thang, mà giống một ảo ảnh lung linh hơn. Aneesh Raman, Giám đốc Cơ hội Kinh tế của LinkedIn, đã thẳng thắn chỉ ra vấn đề này khi nhận định rằng “nấc thang thấp nhất của sự nghiệp đang vỡ vụn”. Ông nhìn thấy một cơn bão hoàn hảo đang hội tụ: sự lo lắng dai dẳng từ một nền kinh tế vĩ mô biến động, song hành cùng sự xâm lấn âm thầm nhưng không ngừng của trí tuệ nhân tạo. Những công việc từng được xem là nền tảng, là “cần câu cơm” của các vai trò cấp thấp – như rà soát tài liệu tại một công ty luật, sửa lỗi cơ bản trong mã code, hay xử lý các yêu cầu ban đầu của khách hàng – ngày càng bị các thuật toán chiếm lĩnh. Đây là một sự dịch chuyển mang tính địa chấn, tuy tinh vi trong hoạt động thường nhật nhưng lại sâu sắc trong tổng thể, khiến nhiều người trẻ bơ vơ, ôm tấm bằng mới tinh mà không biết đặt chân vào đâu.

Những hệ lụy từ vấn đề này, như Raman đã gợi mở, là rất đáng kể, thậm chí là đau lòng. Hãy nghĩ về tất cả những gì chúng ta đã học được từ những bước chân đầu tiên vào thế giới chuyên nghiệp: những quy tắc bất thành văn, những mối quan hệ cố vấn thầm lặng, hay đơn giản chỉ là cách vận hành của một văn phòng. Những trải nghiệm ban đầu này không chỉ đơn thuần mang lại một khoản lương; chúng còn là quá trình hấp thụ không khí nghề nghiệp, thấu hiểu nhịp điệu hợp tác, và dần hình thành con người chúng ta muốn trở thành. Việc bỏ lỡ những kinh nghiệm nền tảng ấy, để sự nghiệp bị đình trệ ngay từ vạch xuất phát, có thể tạo ra những hệ quả kéo dài hàng thập kỷ, ảnh hưởng đến thu nhập trọn đời và, một cách tinh tế hơn, cả ý thức về bản sắc nghề nghiệp của mỗi người. Và đối với các công ty, cũng có một nỗi lo thầm kín: nếu nguồn cung nhân tài tươi trẻ không được nuôi dưỡng đúng mức, nếu những cơ hội ban đầu để phát triển không còn, thì làm sao những nhà lãnh đạo tương lai có thể xuất hiện? Tựa như một vườn ươm, nơi những cây non lẽ ra phải đâm rễ, bỗng trở nên khô cằn, hoang vắng.

Vậy, làm thế nào để hàn gắn một nấc thang đã gãy, hay thậm chí, xây dựng một kiểu cầu thang hoàn toàn mới? Câu trả lời, dường như, nằm ở việc định nghĩa lại một cách cơ bản về ý nghĩa của cụm từ “cấp độ đầu vào” (entry-level). Một số tổ chức có tầm nhìn xa trông rộng đã và đang đi tiên phong. Chẳng hạn, KPMG được cho là đang giao cho các sinh viên mới tốt nghiệp những công việc thuế cấp cao hơn – loại công việc trước đây vốn chỉ dành cho những người đã có vài năm kinh nghiệm – chính xác là vì AI giờ đây đã xử lý phần “việc tay chân”. Tương tự, một công ty luật của Anh, McFarland’s, đang đào tạo các luật sư mới vào nghề không chỉ về việc rà soát tài liệu cơ bản, mà còn về việc diễn giải hợp đồng phức tạp, đẩy họ lên những nấc thang trí tuệ cao hơn ngay từ ngày đầu tiên. Và đây không chỉ là về chiến lược doanh nghiệp; đây còn là một sự dịch chuyển trong phương pháp sư phạm. Các tổ chức như Trường Kinh doanh của Đại học American và các trường cao đẳng cộng đồng trên toàn quốc đang ngày càng tập trung vào “năng lực AI” (AI fluency), trang bị cho sinh viên không chỉ cách sử dụng các công cụ này, mà còn cách hiểu rõ những hàm ý của chúng, để làm việc *cùng với* chúng thay vì bị chúng thay thế. Đó là việc vun đắp một mối quan hệ cộng sinh với công nghệ, chứ không phải một mối quan hệ đối đầu.

Vậy thì, con đường sự nghiệp truyền thống không còn là một chiếc thang, mà là một thứ gì đó linh hoạt hơn nhiều, giống như một bức tường leo núi. Những chỗ bám tay và đặt chân không hề tĩnh tại, không được định nghĩa trước bởi xuất thân hay một tấm bằng cụ thể. Dữ liệu của chúng ta cho thấy, các kỹ năng cần thiết cho một công việc thông thường sẽ thay đổi phần lớn chỉ trong vài năm tới. Điều này có nghĩa là kế hoạch 5 hay 10 năm lỗi thời đã trở thành một di vật của quá khứ. Điều cần thiết bây giờ là một “kế hoạch ngày hôm nay” – một cam kết không ngừng nghỉ để học hỏi, để trở thành, như Raman nói, một “người học tất cả” (learn-it-all). Nó đòi hỏi bạn phải trau dồi năng lực sâu sắc không chỉ về các công cụ AI, mà còn về chính bản thân mình – hiểu rõ kỹ năng, sự tò mò bẩm sinh và câu chuyện độc đáo của riêng bạn. Điều đó cũng có nghĩa là bạn phải chấp nhận rằng cuộc đời nghề nghiệp của mình có thể trải qua số lượng công việc gấp đôi so với thế hệ cha mẹ bạn.

Và nếu bạn, một sinh viên mới tốt nghiệp, thấy mình chưa thể có được “công việc trong mơ” ngay lập tức trong lĩnh vực đã chọn, liệu bạn có nên lo lắng không? Dĩ nhiên, bảo một người đừng lo lắng khi họ đang vật lộn với sự bất ổn kinh tế cũng hữu ích như bảo một người sắp chết đuối hãy cứ bơi đi vậy. Một khoản lương, cùng với phẩm giá và quyền tự chủ mà nó mang lại, là một nhu cầu cơ bản. Thế nhưng, có lẽ sự lo lắng ấy có thể được nhìn nhận lại, không phải như một dấu hiệu của thất bại, mà là một lời mời gọi khám phá rộng lớn hơn. Bức tranh mới của thị trường lao động đang tưởng thưởng sự linh hoạt, một tinh thần sẵn lòng xoay chuyển, thử sức ở một lĩnh vực bạn chưa từng nghĩ đến, và học hỏi từ cả những công việc mà bạn *không* nhận được. Tương lai của công việc, dường như, không phải là việc tìm thấy một vị trí hoàn hảo đã định sẵn, mà là việc không ngừng tự định hình con đường của chính mình, một quá trình học hỏi, thích nghi suốt đời, và trên hết, là giữ vững một tinh thần tò mò mãnh liệt, kiên định.