Bà nội tôi, cái người mà tôi quý mến, vẫn trìu mến gọi chiếc điện thoại thông minh của mình là “cái não bé nhỏ”. Bà dùng nó để tra cứu công thức nấu ăn, xem dự báo thời tiết, nhưng luôn tiếp cận với một sự kính trọng đặc biệt, như thể nó nắm giữ những chân lý cổ xưa, không thể chối cãi. Điều đó khiến tôi tự hỏi: rốt cuộc, cái “não bé nhỏ” này đang nói với chúng ta điều gì, và làm sao chúng ta phân biệt được những lời tuyên bố của nó với tiếng thì thầm của gió?

Có lẽ, vấn đề cốt lõi không chỉ nằm ở việc những trí tuệ mới này có thể mang lại gì cho chúng ta. Mà hơn thế, câu hỏi cần đặt ra là chúng ta phải trở thành những con người như thế nào để sống hòa điệu *cùng* chúng?

Một nhà quan sát tinh tường về thời cuộc gần đây đã đưa ra một lời khuyên thiết thực: điều kiện tiên quyết đầu tiên chính là “chạm vào nó”. Đừng chờ đợi cuốn hướng dẫn sử dụng; hãy cứ mở một trong những “nhà tiên tri” kỹ thuật số này – dù là Gemini, ChatGPT, hay Claude – và bắt đầu. Hãy xem nó không phải là một cỗ máy lạnh lùng, tính toán, mà như một trợ lý cá nhân vô cùng linh hoạt, dù đôi khi có phần quá nhiệt tình. Những thử nghiệm ngẫu hứng của tôi với các công cụ này, từ việc tìm hiểu sự phức tạp của lý thuyết dây đến câu hỏi đơn giản nhưng thường khó lý giải hơn – tại sao con mèo của tôi cứ khăng khăng ngủ trong giỏ đồ giặt – đều mang lại những khám phá bất ngờ. Cảm giác này không giống việc vận hành một chiếc máy tính, mà giống như đang học một nhịp điệu giao tiếp mới mẻ, một cuộc đối thoại kỳ lạ, không ngừng với một người đối thoại cực kỳ kiên nhẫn, dù đôi khi có phần hơi máy móc.

Thế nhưng, đây cũng chính là điểm mà mọi thứ trở nên phức tạp, và là nơi người bạn quan sát sắc sảo của chúng ta đưa ra một lời cảnh báo cốt yếu: những công cụ này, dù có khả năng diễn đạt lưu loát đến mấy, cũng không phải là nơi sản sinh ra chân lý bất di bất dịch. Thay vào đó, chúng thực hiện một thứ “giả kim thuật thống kê”, bằng cách tính trung bình một kho tàng tri thức khổng lồ, thường mâu thuẫn của nhân loại. Và những giá trị trung bình, như bất kỳ ai từng cố gắng tìm kiếm “người bình thường” đều biết, có thể gây hiểu lầm sâu sắc. Chúng mang theo những định kiến ngầm của người kiến tạo, những tiếng vọng từ nguồn dữ liệu chúng được nuôi dưỡng – có thể là một ngữ điệu đặc trưng của California, hay một khuynh hướng thuần túy khoa học. Điều này khiến tôi liên tưởng đến những tấm gương trong nhà gương thời xưa, bóp méo thực tại không phải vì ác ý, mà thuần đơn do thiết kế. Suốt nhiều năm, chúng ta đã chứng kiến các thuật toán, những “người điều khiển rối” kỹ thuật số, đẩy chúng ta vào những “hang thỏ” của nội dung được chọn lọc, củng cố những gì ta đã tin, khiến ta tin một cách đáng báo động rằng “phòng vang vọng” cá nhân của mình chính là cả vũ trụ. Đây là lý do tại sao, như nguồn tin ẩn danh của tôi nhấn mạnh, chúng ta phải trở thành những nhà thẩm vấn không ngừng nghỉ. Giống như việc chất vấn một nhân chứng trước tòa, hay đối chiếu các tài liệu lịch sử qua nhiều ngôn ngữ, chúng ta cần thúc đẩy và dò xét những tuyên bố từ AI. Oppenheimer có thực sự chế tạo quả bom chỉ vì nỗi sợ hãi một quả bom của Đức Quốc xã không? Một sự thay đổi tinh tế trong câu lệnh, một gợi ý nhẹ nhàng về các nguồn khác, và đột nhiên “sự thật” bắt đầu lung linh, hé lộ bản chất được kiến tạo của nó. Có vẻ như chúng ta đang bước vào một “thời đại của ảo ảnh”, và liều thuốc giải độc chính là sự tò mò gần như trẻ thơ, được tôi luyện bởi sự hoài nghi của người lớn.

Và rồi, một kỹ năng cuối cùng, có lẽ cũng là sâu sắc nhất, hiện ra. Nếu những cỗ máy này được định sẵn để vượt trội chúng ta trong hầu hết mọi nhiệm vụ có thể định lượng – từ nghiền ngẫm số liệu đến sáng tác sonata – vậy điều gì còn lại là độc nhất của con người? Câu trả lời, vừa giản dị lại vừa phức tạp khôn cùng, chính là sự kết nối. Sự ấm áp tĩnh lặng trong một bữa ăn chung, tiếng cười tự phát bùng nổ cùng bạn bè, cái ôm vụng về mà sâu lắng của một người thân – đây là những “giá trị” không thể chuyển dịch của kiếp nhân sinh. Chúng là những khoảnh khắc không thể bị thuật toán tối ưu hóa, những điểm dữ liệu từ chối bị trung bình hóa. Người quan sát của chúng ta kết luận, đây chính là kỹ năng tối quan trọng, thứ neo giữ chúng ta trong một thế giới dễ sa vào ảo ảnh. Bởi lẽ, chính trong những khoảnh khắc mong manh, phù du, và hoàn toàn mang tính người này, chúng ta mới khám phá ra kết cấu chân thực của thực tại.

Vậy là, chúng ta đang đứng trước một ngã ba đường đầy lý thú. Một lối đi là lời hứa lấp lánh của những cỗ máy có năng lực vô hạn, sẵn sàng làm trợ lý không mỏi mệt của chúng ta. Lối đi khác là viễn cảnh chóng mặt về một thế giới mà chân lý dường như là một ảo ảnh luôn biến đổi. Và giữa hai lối đó, một con đường hẹp, quanh co mang tên sự khéo léo và kiên cường của con người. Công việc thực sự, dường như không chỉ là *sử dụng* những công cụ này, mà là vun đắp một sự khiêm tốn trí tuệ, một cam kết mãnh liệt trong việc đặt câu hỏi, và trên hết, một sự tận tâm sâu sắc dành cho nhau. Bởi lẽ, cuối cùng, khi những thuật toán đã cất lời, thì chỉ trong cảnh quan hỗn độn, tươi đẹp và hoàn toàn bất định của sự kết nối nhân loại, chúng ta mới thực sự tìm thấy con đường về nhà.