Viết lại từ video TED Talk: Can AI Help Us Speak with Wolves? | Jeffrey T. Reed | TED

Mỗi chúng ta, có lẽ, đều mang trong mình một mảnh ký ức về nơi hoang dã, dù chỉ là qua những câu chuyện kể. Với tôi, đó là những ngọn núi Absaroka, ngay cạnh Yellowstone huyền thoại, nơi tôi đã lớn lên cùng tiếng gió ngàn và bóng dáng loài sói. Ngày xưa, ông bà hay nói, whiskey để uống, nhưng nước và sói đôi khi lại là cớ để người ta tranh đấu. Một câu chuyện buồn, nhưng cũng đầy hy vọng, về hành trình trở lại của sự sống.

Tôi còn nhớ mãi tiếng hú của Sói 907 – bà chúa sói một mắt, đã 11 mùa lá rụng. Tiếng hú ấy, kéo dài hơn ba mươi phút, vang vọng khắp thung lũng Yellowstone, như một lời thì thầm gửi đến đồng loại cách xa năm dặm. Chẳng hiểu sao, mỗi khi nghĩ về tiếng hú ấy, lòng tôi lại thấy thật nhẹ nhõm, một sự kết nối lạ lùng với cái hoang sơ mà mình vẫn luôn gìn giữ trong tim. Nó rất là dễ chịu.

Yellowstone, với tôi, không chỉ là một công viên quốc gia. Có lẽ, đó còn là một “ý tưởng lớn” của nước Mỹ, một chốn thiêng liêng để những tâm hồn tự do tìm về với Mẹ Thiên Nhiên. Từng có thời, tiếng sói im bặt ở đây, từ những năm 1920. Rồi đến 1995, chúng được trả về nhà. Kể từ đó, hơn nửa tỷ đô la mỗi năm từ du lịch lại chảy về, chứng tỏ rằng, bảo tồn đâu chỉ là giữ gìn, mà còn là kiến tạo nên những giá trị mới, bền vững và đầy ắp yêu thương.

Dạo này, người ta hay nói về việc dùng trí tuệ nhân tạo (AI) để giải mã tiếng lòng của muôn loài. Từ voi, dơi, giờ là sói. Chúng tôi cũng đang loay hoay cùng các nhà khoa học ở Yellowstone, thử dùng những thiết bị ghi âm tự động (ARU) nhỏ xíu, để lắng nghe câu chuyện của loài sói. Những thiết bị ấy thông minh lắm, chúng chỉ ghi lại những âm thanh và cử động thực sự cần thiết, tiết kiệm biết bao công sức cho các nhà khoa học. Lại còn có thể giúp tìm ra kẻ săn trộm qua một tiếng súng vang đêm. Chẳng mấy chốc, ta lại khám phá thêm được bao điều.

Sói có hơn hai mươi kiểu cất tiếng khác nhau cơ, nào là sủa, rên rỉ, thút thít, hay cái tiếng ‘woa’ đặc trưng. Chúng là một trong số ít loài biết cùng nhau ‘hợp xướng’ những tiếng hú, thường là để khẳng định lãnh thổ của mình. Nghe cứ như một buổi hòa nhạc nhỏ giữa rừng già vậy, thật nên thơ. Nhìn vào những ‘spectrogram’ – những hình ảnh biểu đồ âm thanh, chúng ta thấy những ‘khối màu’ lung linh. Ban ngày là tiếng chim ríu rít, đêm về là tiếng sói hú gọi nhau. AI giúp chúng ta tìm ra ‘tín hiệu’ trong cái ‘tiếng ồn’ ấy, từng bước một. Chẳng ai biết sói có ‘đặt tên’ cho nhau không, nhưng chắc chắn chúng nhận ra nhau qua tiếng hú, như cách mình nhận ra giọng người thân qua điện thoại. Những kết nối như thế, thật kỳ diệu biết bao.

Tiếng hú của sói, đơn giản nhất, có lẽ là “Ta ở đây. Ngươi ở đâu?”. Nhưng phức tạp hơn, chúng có đến năm công dụng khác nhau, cả những tiếng hú gọi khi gặp nguy hiểm. Đặc biệt là tiếng ‘woa’, thường được dùng giữa các thành viên trong đàn, như một lời ‘tớ yêu cậu’ của loài sói, để thắt chặt tình cảm gia đình. Ngắn gọn thôi, chừng 60 giây cho một bản ‘hợp xướng’ ấy, nhưng ý nghĩa thì sâu xa vô cùng.

Thật lạ lùng khi sói còn có thể ‘đếm’ được số lượng đối thủ qua tiếng hú mà chẳng cần nhìn mặt. Từ đó chúng quyết định nên bỏ chạy hay tiến tới. Công nghệ của Google DeepMind đang giúp chúng tôi làm điều này, để đếm sói chuẩn xác hơn, cho những cuộc điều tra dân số đầy thú vị.

Không chỉ hú, sói còn biết sủa, và đặc biệt là chúng biết kết hợp tiếng sủa với các âm thanh khác thành những ‘câu nói’ riêng. Chẳng hạn, một con sói cái bị đuổi bởi đàn đối thủ đã ‘sủa-hú’ lên, như muốn nói “kẻ lạ nguy hiểm, gọi viện trợ!”. Nghe cứ như một câu chuyện cổ tích về sự cảnh giác.

Gần đây, chúng tôi còn gắn một thiết bị ARU siêu nhỏ lên một con sói hoang dã đầu tiên. Kết quả thật bất ngờ: nó ‘nói chuyện’ chỉ bằng một nửa so với một người Mỹ bình thường mỗi ngày. Những tiếng hú nhỏ, những tiếng rên rỉ khe khẽ, hóa ra lại phổ biến hơn ta tưởng, đó là những cuộc gọi thân mật ở cự ly gần. Có lẽ, những điều nhỏ nhặt ấy lại mang đến ý nghĩa lớn lao. Có giả thuyết rằng, chó sủa khi nghe tiếng xe cứu thương có thể là do tần số tiếng xe giống tiếng sói con. Chẳng hiểu sao, những điều tưởng chừng ngẫu nhiên ấy lại khiến ta suy tư nhiều đến vậy.

Điều quan trọng nhất, tôi nghĩ, không phải là AI có thực sự ‘giải mã’ được tiếng nói của loài vật hay không – bởi tiếng sói đâu phải tiếng Anh. Vấn đề không phải là câu trả lời, mà là câu hỏi: liệu chúng ta còn đủ những cá thể hoang dã để giải mã nữa hay không. Nếu xem cơ thể mình là tổng khối lượng của tất cả động vật có vú trên cạn, thì cánh tay phải của tôi chỉ là ‘những gì còn sót lại của loài hoang dã’, còn lại là người, vật nuôi. Với loài ăn thịt như sư tử, hổ, sói, thì còn ‘chưa bằng ngón út’ nữa cơ. Thử thách này, nó lớn hơn nhiều những ý kiến cá nhân về loài sói hoang dã. Nó là về tương lai của ‘sự hoang dã’ trên đời này, về việc chúng ta có chấp nhận đứng lại và bảo vệ nó hay không.

Có một khoảnh khắc mà tôi không bao giờ quên: năm 1995, sau 70 năm im lặng, tiếng sói hoang dã đầu tiên lại vang lên ở Yellowstone. Một bản thu âm được tìm thấy gần đây đã ghi lại khoảnh khắc thiêng liêng ấy. Có lẽ, đó chính là tiếng gọi của hy vọng, một lời thì thầm từ quá khứ, vẫy gọi chúng ta hướng về một tương lai nơi sự hoang dã vẫn còn được tự do cất tiếng ca, bình yên và trọn vẹn. Thế thôi.