Có những buổi sáng, ngồi nhìn lũ trẻ con loay hoay với mấy quyển sách dày cộp, lòng tôi chợt nặng trĩu một nỗi bâng khuâng. Không hiểu sao, cái ký ức về những buổi chiều trốn mẹ đọc truyện dưới gốc cây khế lại ùa về. Ngày xưa, đọc sách như một hơi thở tự nhiên, giờ thì… nghe người ta bảo, nhiều đứa trẻ lớn rồi, vẫn chẳng buồn lật một trang sách nào cho vui. Cái sự “đọc” dường như cứ mờ dần đi, cùng với bao nhiêu “phép màu” trí tuệ khác.

Rồi đùng một cái, những con AI thông minh lạ lùng xuất hiện. Chúng làm được bao nhiêu là việc mà mình cứ nghĩ chỉ có con người mới làm nổi: viết văn, tóm tắt sách, giải toán… Thế là bao nhiêu câu hỏi cũ rích về việc học, tự nhiên nó lại hiện ra mới tinh, lấp lánh như sương mai. Học để làm gì đây? Để thành người thế nào trong cái thế giới cứ quay cuồng đổi thay này, khi mà cái công việc “ổn định” ngày xưa giờ cũng chẳng còn chắc chắn nữa?

* * *

Chị Rebecca Winthrop, một người mà tôi rất nể trọng khi nói về chuyện giáo dục, có kể rằng, chỉ khoảng một phần ba số trẻ em bây giờ thực sự “hồn nhiên” trong việc học. Bà chia học sinh ra làm mấy kiểu, mà tôi nghe xong cứ thấy mình ngày xưa trong đó:

• Người khách qua đường: Học cho có, làm bài cho xong, chẳng tha thiết gì mấy…
• Người thắng cuộc: Cứ phải điểm cao chót vót, làm gì cũng phải hoàn hảo.
• Người phản kháng: Lầm lì, hay cãi lại, đôi khi là phá phách một tí…
• Và người khám phá: Mấy đứa mà học vì thấy hay ho, vì tò mò thật lòng, vì thích thú với việc tìm tòi cái mới. Tôi tin, đây mới là cái “chất” quý giá nhất.

Mà cái AI này, không hiểu sao nó lại làm mấy đứa “khách qua đường” kia càng lười biếng hơn nữa. Có AI rồi, cứ việc quăng bài cho nó làm, mình cứ thong dong, điểm vẫn cao chót vót… nhưng mà cái đầu thì cứ trống rỗng dần, cái khả năng suy nghĩ sâu sắc nó cứ mai một đi phết đấy. Chị Winthrop bảo, mình không thể cấm đoán mãi được đâu, mà phải thay đổi cái cách dạy và học cơ. Nghe mà thấm thía lạ.

* * *

Người ta cứ nói AI sẽ cá nhân hóa việc học, mỗi đứa một lộ trình riêng. Nghe thì có vẻ hay ho phết, như kiểu trong phim viễn tưởng vậy. Nhưng tôi cứ nghĩ mãi, liệu cái tình cảm thầy trò, cái sự sẻ chia trong lớp học, cái khoảnh khắc hai đứa bạn cùng nhau vò đầu bứt tai giải một bài toán khó, ai mà thay được nhỉ? Trẻ con, theo chị Winthrop nói, chúng nó học từ những mối quan hệ với người thật, chứ không phải với cái màn hình lạnh lẽo.

Mấy cái màn hình điện tử trong trường học, không hiểu sao cứ làm tôi rờn rợn. Ngày xưa, bọn trẻ con cứ tha hồ chạy nhảy, mắt nhìn vào nhau mà cười, mà khóc. Giờ thì đứa nào đứa nấy cứ dán mắt vào cái màn hình nhỏ xíu… Tôi nhớ Ezra Klein có nói rằng, việc đưa điện thoại và màn hình vào trường học mười mấy năm nay, đó là một “thí nghiệm thảm khốc”. Nghe xong mà thấy đúng dã man.

Chị Winthrop cũng đồng ý rằng, mình phải cẩn trọng lắm. Không phải cứ thấy cái gì “hay ho”, “công nghệ mới” là phải vồ vập đưa vào trường học ngay đâu. Có lẽ, cái lợi ích trước mắt của AI, là giúp mấy người lớn ở trường làm việc đỡ vất vả hơn, để họ có nhiều thời gian hơn mà ôm ấp, mà trò chuyện, mà nhìn sâu vào đôi mắt của lũ trẻ.

* * *

Có người bảo, AI hay lắm, giúp được mấy đứa ở xa, ở vùng khó khăn, cho chúng nó được học như ai. Nghe thì xuôi tai, nhưng cái sự học, có lẽ nó cần hơn cả mấy cái máy móc ấy. Nó cần cái vỗ về của người thầy, cái ánh mắt bạn bè, cần cái cảm giác mình được là một phần của điều gì đó lớn lao hơn là chỉ ngồi một mình trước màn hình.

Rồi cái khái niệm “trường học như ốc đảo” – nghĩa là nơi không có màn hình, chỉ có con người với con người. Nghe mà thấy lòng mình dịu lại. Có lẽ cái quý giá nhất của con người, cái mà AI chẳng bao giờ có được, là khả năng lắng nghe thật sâu, biết suy tư, biết tìm ý nghĩa cho cuộc đời mình, biết sẻ chia những điều nhỏ bé nhất.

Cái “oracy” – nghĩa là khả năng nói và nghe thật tốt, không hiểu sao lại ít được nhắc đến. Mà tôi thấy, nó quan trọng phết đấy. Đôi khi, một lời nói tử tế, một lần lắng nghe thật lòng, còn hơn cả ngàn trang sách mà AI viết hay mấy chục bài giải toán mà nó làm hộ.

* * *

Vậy là, câu chuyện về AI và giáo dục, nó không chỉ là chuyện công nghệ. Nó là chuyện của lòng người, chuyện của những giá trị mình muốn giữ gìn. Có lẽ, cái chúng ta cần tìm, không phải là một công thức mới toanh, mà là một con đường cũ mà lại rất đỗi thân thương, nơi con người vẫn là trung tâm, vẫn được yêu thương và được là chính mình, dù trong cái thế giới cứ đổi thay chóng mặt.

Thế thôi.