Chúng ta đã lỡ tay xây nên một nhà nước khác – và giờ nó đang sống thay chúng ta

Không có âm mưu. Không có hội kín. Không có nhóm quyền lực bí mật đằng sau tấm rèm nhung. Cái mà Jill Lepore gọi là “nhà nước nhân tạo” (artificial state) không đến từ phim Hollywood. Nó đến từ thứ bạn vẫn đang dùng mỗi ngày: mạng xã hội, chatbot, thuật toán, điện thoại thông minh – và thói quen không-thể-không-check app nào đó mỗi 5 phút.

Nó không phải nhà nước theo nghĩa cổ điển – có quốc kỳ, quốc ca, hay nghị viện. Nhưng nó có đầy đủ mọi thứ để thay thế những gì từng làm nên một nền dân chủ: quyền công dân, đối thoại chính trị, truyền thông tự do, và niềm tin vào bầu cử. Tất cả những điều đó – từng cái một – đang bị thay bằng dự đoán của máy móc, chiến lược tối ưu tương tác, và những lượt tương tác được thiết kế để kiếm tiền.

Bắt đầu bằng máy tính – nhưng kết thúc bằng sự hoài nghi

Ngày xưa, máy tính được sinh ra để hỗ trợ. Năm 1951, chiếc Univac đầu tiên được tạo ra để phục vụ điều tra dân số Mỹ. Đến 1956, lĩnh vực Trí tuệ nhân tạo chính thức được khai sinh.

Từ đó, chính trị – từng là công việc mù mờ của lòng tin và những cái bắt tay – bắt đầu được “số hóa.” Không còn là “cỗ máy chính trị” theo kiểu ẩn dụ. Nó trở thành… máy thật. Từ mainframe đến PC, rồi Internet, rồi học máy, rồi các mô hình ngôn ngữ lớn – tất cả dần dần thay thế việc làm công dân bằng làm người dùng, thay thế tranh luận bằng phân tích dữ liệu.

Xây nên một nhà nước không ai bầu, và không ai dám tin

Công nghệ giúp con người tiến bộ ở nhiều mặt: y học, giáo dục, khoa học. Nhưng ở chính trị, nó lại mang đến hậu quả khôn lường.

Một nhà nước dân chủ thật sự thì tạo ra công dân.

Còn nhà nước nhân tạo – nó tạo ra troll.

Và điều đáng sợ là: chúng ta không cố ý xây nên thứ đó. Không có bản thiết kế, không có tuyên ngôn cách mạng. Mọi thứ đến như một hệ quả: ta muốn hiệu quả, ta chọn máy móc. Ta muốn cá nhân hóa, ta chọn thuật toán. Ta muốn nhanh, ta bỏ qua sự chậm chạp của tranh luận. Rồi khi nhìn lại, chúng ta đã thay chính trị bằng tối ưu hóa, thay đối thoại bằng điều phối tương tác, và thay ý chí con người bằng… hành vi người dùng.

Từ “máy của dân” đến “dân của máy”

Lịch sử có vài khoảnh khắc kỳ lạ. Ví dụ năm 1959, Đảng Dân chủ Mỹ suýt nữa thuê một nhóm có cái gọi là “People Machine” – máy tính sẽ chạy mô phỏng cử tri và cho ứng viên biết nên nói gì, nói với ai, vào lúc nào. Nhà tư vấn Newton Minow đã thốt lên trong một lá thư: “Chuyện này (a) không thể hoạt động, (b) là vô đạo đức, (c) nên bị cấm.” Nhưng họ vẫn… làm.

Chiến dịch của Kennedy sau đó thuê công ty Simulmatics, cho máy chạy trên IBM 704 – và “Simulmatics” trở thành vũ khí bí mật của ông.

Nhiều người từng cảnh báo: “Nếu ta không cẩn thận, mọi quyết định sẽ được duyệt qua máy trước, và công nghệ sẽ biến chính trị thành một khoa học chính xác – nơi vận mệnh không còn nằm trong tay người.”

Và đúng vậy. Ta đang sống ở thời điểm mà quyền lực không nằm ở lá phiếu, mà nằm ở thuật toán phân phối thông tin.

Khi các công ty lớn bảo rằng: “Chúng tôi giúp dân chủ”

Facebook nói: “Mang mọi người lại gần nhau.”

Twitter bảo: “Thị trấn trong túi bạn.”

TikTok hứa: “Tốt cho chính trị, tốt cho kết nối.”

Nhưng sự thật?

– Những nền tảng ấy là công ty tư nhân.

– Họ không có nghĩa vụ với bạn, chỉ với cổ đông.

– Họ có thể gỡ post, bóp reach, phân phối thông tin sai lệch – nhưng vẫn nói đó là “thuật toán trung lập.”

Facebook được điều hành bởi triết lý “công ty hơn đất nước.” Twitter (nay là X) thì… Musk khỏi cần giải thích. TikTok? Thuật toán từng bị cáo buộc “vô tình” hỗ trợ các nhóm cực hữu hoặc truyền bá thông tin sai về biểu tình.

Những thứ này không phải thể chế dân chủ. Nhưng lại đang thay thế chính trị.

Nhưng… chẳng lẽ không có cách nào tháo lui?

Có chứ. Và mọi hành trình tháo dỡ bắt đầu bằng việc gọi tên đúng thứ mình đang đối mặt.

Đây không chỉ là công nghệ mới.

Đây là một cấu trúc quyền lực được xây bởi dữ liệu, điều phối bởi AI, và duy trì bằng sự cam chịu của chúng ta.

Và như bao hệ thống trước đây từng tưởng là vĩnh cửu – quyền thần thánh của vua chúa, chế độ nô lệ, phong kiến – nhà nước nhân tạo cũng có thể bị tháo gỡ, nếu ta dám tin rằng có thể.

---

Bạn không thể giết một thứ không sống. Nhưng bạn có thể… gỡ từng con ốc.

Không dễ. Nhưng không bất khả.

Vì thứ này – chính chúng ta đã góp phần tạo ra nó. Và điều ta tạo ra, ta có thể chọn để dừng lại.

Chỉ cần: đủ người cùng thấy, cùng gọi tên, và cùng nói rằng… thế này là không ổn.